İnsan dışında herhangi canlının, büyülenme benzeri bir edime sahip olduğunu söyleyebilir miyiz?

"Büyülenme" dediğimiz duygu, psikolojide iki temel değerlendirmeyle tanımlanıyor: olağan şemalarımızı zorlayan bir "enginklik" hissi ve buna eşlik eden zihinsel uyum ihtiyacı. Bu, insanda sık görülüyor, çünkü dil ve kültürle birlikte bu hissi adlandırıp üzerine düşünebiliyoruz. Hayvanlarda aynı kelimeyi kullanmak metodolojik olarak riskli, ama bazı türlerde bu duygunun yapıtaşlarına benzeyen tepkiler var.

Şempanzelerin şelale karşısındaki gösterileri buna iyi bir örnek. Jane Goodall, Gombe'de şelale başında ritmik, yoğun, görünürde pratik faydası olmayan sergilemeler gördüğünü aktarıyor. Bu davranışlar doğrudan "büyülenme" kanıtı değildir, fakat yüksek uyarılma, dikkat tutulumu ve tekrar eden izleme gibi bileşenleri barındırıyor. Davranışın amacı tartışmalıdır, yine de sıradan bir çevresel uyaranı aşan bir çekim ürettiği açık.

Kuşlarda cinsel seçilim cephesinde, bowerbird'lerin dişilere yönelik mimari-süsleme uğraşları, estetik duyarlılığa benzer tercihlerin evrimleşebileceğini gösteriyor. Dişilerin belirli renk, düzen ve perspektif illüzyonlarına daha çok yönelmesi, algısal zevke dayalı bir seçiciliğin davranışı ve hatta mimariyi şekillendirebildiğini ortaya koyuyor. Bu da en azından estetik beğeniye benzer bir mekanizmanın varlığına işaret ediyor.

Ritim eşzamanlaması da dikkat çekiyor. Bir kakadu, eğitimsiz halde müziğe tempo tutabiliyor. Bir deniz aslanı, eğitimden sonra yeni tempolara ve müzikal örüntülere baş sallamasını aktarabiliyor. Sıçanlarda ise dışsal ritme baş hareketlerinin kendiliğinden kilitlendiği gösterildi. Bunlar, duyusal-davranışsal katmanda insan dışı türlerde de müziksel yapıya, düzen ve beklentiye hassasiyet bulunduğunu destekliyor. Bu hassasiyet tek başına "büyülenme" değildir, fakat büyülenmenin bilişsel-duygusal mimarisindeki şaşırma, dikkat tutulumu ve bedensel eşlik gibi bileşenlerle kısmi bir örtüşme yaratır.

Sonuç net: İnsan dışı türlerde, bizim dilsel-kültürel anlamda yaşadığımız türden "büyülenme"yi doğrulamak için araçlarımız sınırlı. Yine de şempanze şelale sergilemeleri, bowerbird estetik tercihleri ve ritme duyarlılık bulguları, bu duygunun evrimsel öncüllerinin veya yakın akrabalarının, bağlama bağlı biçimlerde ortaya çıkabildiğini gösteriyor. Bilimsel doğruluk açısından, "hayvanlar da büyülenir" demek için erken, "büyülenmeyi mümkün kılan modüllerin bazıları hayvanlarda davranışa yansıyor" demek için yeterli kanıt var.