Deprem Öncesinde, Sırasında ve Sonrasında Neler Yapılmalı?

Doğanın en korkutucu ve en yıkıcı fenomenlerinden birisi şiddetli depremler ve dehşet verici olan yıkıcı etkisidir. Bir deprem, gezegenimizin toprağın altındaki tabakaların kırılması ve kaymasıyla uzun bir süredir biriktirdiği yükün serbest bırakılması ile aniden yaşanılan bir sallantıdır.

Yüz milyonlarca yıl boyunca tektonik levhaların gücü gezegenimize şekil vermiştir. Gezegenimizin yüzeyini oluşturan büyük tabakalar birbirlerinin üzerinden, altından ya da yanlarından geçmektedir. Çoğu zaman bu hareketler çok yavaş bir şekilde gerçekleşir. Diğer zamanlarda bu levhaların yüzeyinde ("faydaki") girinti çıkıntılar birbirine takılır ("kilitlenir") ve böylece biriktirdikleri enerji, bir süre serbest bırakılamaz. Bu sırada biriken enerji, yeterince büyüdüğü zaman bu levhalar nihayet kilitten kurtulur ("fay kırılır"). Bu sırada açığa çıkan enerji ve şok dalgaları, yüzeyde titreşimler olarak hissedilir ve biz buna "deprem" adını veririz.

Eğer nüfusun fazla olduğu bir yerde deprem yaşanırsa çok sayıda ölüm, yaralanma, mal kaybı, bina hasarı, vb. durumlar görülebilir. Depremler, herhangi bir zamanda, herhangi bir büyüklükte gerçekleşebilir. Tam olarak ne zaman yaşanacağını önceden bilmek imkansız olduğu için, sizin ve sevdiklerinizin bir deprem gerçekleşmeden evvel bir ön hazırlık yapması oldukça önemlidir. Ülkemizde "Bana bir şey olmaz." mantığıyla hareket edenler çok olsa da, bir gün buradaki bilgiler sizi ve sevdiklerinizi kurtarabilecektir.

Hazırlıklı Olun!

Altta yazdıklarımızı bir "yapılacaklar listesi" olarak düşünün ve en kısa sürede sadece 15-20 dakikanızı ayırarak tüm ailenizle birlikte gözden geçirin, başkalarıyla da paylaşın, ve hatta bir tatbikat gerçekleştirin. Deprem sırasında panik etmeniz doğal bir tepki olacaktır, ancak buradaki pratik bilgileri edinmeniz, daha bilinçli olarak hareket etmenizi ve en az hasarla çıkmanızı sağlayacaktır.

• Önemli Not: Alttaki listede yer alan maddeler sıraya göre dizilmemiştir.
• Ek Bilgi: Beklenen "Büyük İstanbul Depremi" ile ilgili kapsamlı bir makalemizi buradan, depremlerin büyüklüğü, şiddeti ve gücüyle ilgili bilgiler veren makalemizi ise buradan okuyabilirsiniz.

Deprem Öncesi Yapılması Gerekenler

1. Bir "Deprem Çantası" hazırlayın. Alttaki görselden neler içermeniz gerektiği yazılmaktadır. İsteğe bağlı olarak hazır çanta sipariş edebilirsiniz. Bu çanta anında erişebileceğiniz bir yerde olsun.

2. Yakınlarınızla iletişime geçebilmeniz için bir plan kurun.

3. Kırılgan, kesici ve ağır objeleri mümkün oldukça yüksek yerlerde tutmayınız.

4. Duvara ya da tavana asılı eşyalarınızın (örn: resimler, aynalar, avize, vb.) sağlam bir şekilde yerleştirildiğinden emin olunuz. Bunlar yatak ve kanepe gibi başınıza düşebilecek yerlerden uzak olduğundan da emin olunuz.

6. Evinizdeki tesisatın (elektrik kabloları, gaz bağlantıları, genel olarak beyaz eşyaların bağlantıları, vs.) düzgün olduğundan emin olunuz. Eğer tamirat gerekiyorsa, bu konuda uzman yardımı alınız. Gaz ve su sızıntıların önlemi için kırılmaya dayanıklı esnek boruları tercih ediniz.

7. Oturduğunuz binada derin çatlaklar gibi şüphe uyandıran hasarlar tespit ederseniz, bir yapı uzmanından strüktürel olarak denetlemesi için çağırınız. Bu tarz istekler bir maliyet karşılığında yapılsa da, apartman yöneticinizden bunu talep ediniz.

8. Yanıcı özelliğe sahip ürünleri kilitli ya da kolay açılamayacak bir dolapta tutunuz.

9. Yaşadığınız bölgeye en yakın "Toplanma Alanı"nın nerede olduğunu araştırınız ve önceden oraya nasıl ulaşabileceğinizi öğreniniz.

10. Kaldığınız yerde güvenli yerleri belirleyin ve bu yerleri daima aklınızda tutun. Bunlar iç duvarlar ya da altına girebileceğiniz dayanıklı masalar olabilir. Bu konuda 11. ve 12. maddeleri dikkatle okuyunuz.

11. Masanın altına girme durumunda "Çök - Kapan - Tutun" tekniğini kullanın (bu konudaki potansiyel nüanslarla ilgili detaylı bir inceleme için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz).

AFAD

12. Evcil hayvanlarınız varsa, deprem sırasında bir yere sıkışıp kalmayacaklarından emin olunuz.

Deprem Sırasında Yapılması Gerekenler

Çökün, kapanın ve tutunun. O esnada paniklemeniz doğal bir tepkidir, çünkü bu her gün yaşayabileceğiniz bir deneyim değildir, ancak elinizden geldiğince sakin kalmaya çalışın, derin nefesler alın ve her verişinizle stresinizden kurtulduğunuzu düşünün, karşınızdaki problemi tanıyın ve odağınızı bozmadığınız sürece her şeyin yolunda gireceğini düşünün. Yanınızda korkmuş olan başka bireyler de varsa onların da endişe etmemeleri gerektiğini söyleyin. Fazla hareket etmeyiniz ve eğer kapalı bir alandaysanız, sallanma geçene kadar orada durunuz, böylece ne zaman çıkmanın güvenilir olduğunu öğrenebilirsiniz.

Eğer Bir Yapının İçindeyseniz:

1. Çök-Kapan-Tutun! Eğer yakınınızda bir masa yoksa, içinde bulunduğunuz binanın penceresi olmayan bir duvarına gidin ve çökün, kapanın, tutunun!

2. Kırılabilecek olan camdan, pencerelerden, dış kapılardan, duvarlardan ve düşebilecek her şeyden uzak durun.

3. Eğer bir yataktaysanız, orada kalın ve başınızı bir yastıkla koruyun. Eğer üzerinize düşebilecek ağır bir şey varsa daha güvenilir bir alana gidin.

4. Dayanıklı olup olmadığından emin olmadığınız kapılardan geçmeyiniz. Kapıların olduğu alanlar genellikle dayanıklı değildir ve korunmak için de ideal yerler değildir.

5. Dışarı çıkmanın güvenilir olduğu bir zamana kadar içeride kalınız ve sallantının bitmesini bekleyiniz. Yapı sallanırken dışarıya çıkmayınız! 1933 Long Beach depreminde hayatını kaybeden insanların birçoğu yapıdan dışarıya koşmalarıyla beraber üzerlerine devrilen duvarlardan ve yapıdan düşen parçalardan (örn: pencere, duvar, eşya, vs.) dolayı hayatlarını kaybettiler.

6. Olası elektrik kesintisi nedeniyle asansörleri kullanmayınız! Olası bir elektrik kesintisiyle içeride hapsolabilir ya da sert bir düşüş yaşayabilirsiniz. Düşen asansörde zemine çarpmadan önce zıplayarak kurtulma şansınızın olduğunu düşünmeyin. Eğer deprem anında asansördeyseniz ve düşmeye başlarsa, en iyi yöntem "ellerinizle başınızı koruyarak cenin pozisyonunda yatmanızdır".

7. Balkona çıkmayın ve binadan atlamaya çalışmayın! Her ikisi de, depreme nazaran sizi çok daha kolay öldürebilecek hatalar olacaktır.

8. Sallantı geçtikten sonra ek hasarların önlenmesi için gaz, elektrik ve su vanalarını kapatın; soba ve ısıtıcı gibi cihazları söndürün.

9. Eğer binadan kolaylıkla çıkabiliyorsanız, deprem çantanızı aldıktan sonra başka hiçbir malınızı almaksızın binadan ayrılın ve toplanma alanlarına gidin. Evcil hayvanlarınızı unutmayın!

Eğer Dışarıdaysanız:

1. Yapılardan, sokak lambalarından ve elektrik kablolarından uzak durunuz ve korunmak için bir yapıya girmeyin.

2. Etrafa bakınmadan rastgele bir şekilde koşmaya çalışmayınız, araç kazalarına neden olabilirsiniz.

3. Düşmenize neden olabilecek deniz kıyılarından ve toprak kayması yaşanabilecek yamaçlardan uzak durun.

4. Olası bir tsunamiye karşın güvenli bir bölgeye ulaşmaya çalışın.

Eğer Hareket Eden Bir Aracın İçindeyseniz:

1. Ambulans, itfaiye ve yardım ekiplerini engellememek için yolu kapatmadan ve herhangi bir tehlike unsuru yaratmadan durun ve depremin geçmesini bekleyin. Anahtarı çıkarmayın.

2. Yapılardan, ağaçlardan ve elektrik kablolarından uzak duracak bir şekilde aracınızın içerisinde kalın.

3. Eğer bir tünelin içindeyseniz; aracı durdurun ve çökün-kapanın-tutunun.

4. Deprem bitince dikkatli bir şekilde yolunuza devam ediniz. Deprem sırasında hasar gören yollardan, köprülerden ve rampalardan uzak durun.

Eğer Enkaz Altındaysanız:

1. Etrafı görebilmek için kibrit yakmayınız. Yanlışlıkla kendinizi yakabilir veya gaz sızıntısı varsa patlamalara neden olabilirsiniz. Gözleriniz karanlığa en geç 30 dakikada alışacaktır, bekleyin.

2. Fazla hareket etmemeye dikkat ediniz ve tozun yükselmesine sebep olmayınız. Bu şekilde, üzerinize daha fazla ağırlık katacak şeylerin düşmesini ve nefesinizin tutulmasını engellemiş olursunuz.

3. Ağzınızı bir şeyle örtünüz.

4. Kurtarma ekibin sizi tespit edebilmesi için bir boruya ya da ses çıkarabilecek bir şeye vurun, bu vurma eylemini fazla hareket etmeden ve bir şeylerin düşmesine sebep vermeden yapınız. Yanınızda bir düdük varsa onu kullanınız. Bağırınca size tehlikeli gelebilecek derecede toz yutabilme riskiniz var ancak demin sayılanların hiçbirini yapamıyorsanız bağırmak da bir alternatiftir.

Uyarı: Arama-Kurtarma konusunda uzman kişiler gelene kadar enkaz altındaki sevdiklerinizi arayıp çıkarmak isteyebilirsiniz, ancak unutmayınız ki bastığınız yerlerin altında başka insanlar da olabileceği için ağırlık oluşturup birisinin hayatını kurtarırken bir başkasının ölümüne de sebep olabilirsiniz. Sabredin, işi uzmanlarına bırakın.

Deprem Sonrasında Yapılması Gerekenler

1. Deprem durunca, çevrenizi kontrol ederek hareket etmenin güvenilir olup olmadığından emin olun. Fırsatınız varsa da yapıdan çıkın. Yapıda hasarlar varsa tekrar girmeyin.

2. Deprem sonrasında gelecek dalgalanmaları (artçıları) unutmayınız. Bunlar ana depreme oranla daha az şiddete sahiptir ama yine de ana depremin oluşturduğu zayıflıkları yıkabilecek kadar güçlü olabilirler. Bunlar ana depremden sonra ilk saatler, günler, haftalar ve hatta aylar içerisinde bile yaşanabilir.

3. Bir önceki başlıktaki "Uyarı"yı da dikkate aldığınızı varsayarak, yaralı insanlara yardım etmeye çalışınız. Ağır yaralı insanları yerinden fazla oynatmamaya çalışınız ve yardım için bekleyiniz, fakat acil bir durum söz konusuysa onları kurtarabilirsiniz (örneğin o esna bir çökme yaşanabilir ve kişiyi kurtarmanız gerekebilir). Daha öncesinde bir ilk yardım kursuna katılmış olmanız size avantaj sağlayacaktır.

4. Bir deprem sonrasında en tehlikeli şeylerden birisi de yangının olmasıdır. Mümkünse küçük boyutta ateşleri söndürmeye çalışınız. Daha büyük yangınlarda ise itfaiye ekibinin gelmesini bekleyiniz ve karbon monoksit zehirlenmesini önlemek için rüzgarın yönüne dikkat ediniz ve uzaklaşınız.

5. En son durumlar hakkında önemli bilgiler edinebilmek için bir radyo ya da televizyon bulmaya çalışınız.

6. Denize yakın yerlerde yaşıyorsanız, olası tsunamilere dikkat ediniz ve buradan uzaklaşınız.

7. Telefonu sadece acil durumlar için kullanınız. Telefon hatları yerine SMS ve internet araçlarını (Whatsapp, Facebook, Twitter, vb.) kullanmayı tercih ediniz. Sevdiklerinize ve sizi merak edenlere durumunuzu bildiriniz.

8. Eviniz artık güvenli değilse ve yakınlarda insanların kalabileceği güvenli bir barınak ya da yapı varsa oraya gidiniz.

9. Yardımınıza ihtiyaç duyulmadığı zamanlarda zarar görmüş yapılardan uzak durmaya çalışınız. Yetkililer güvenli olduğunu söyledikleri zaman evinize dönebilirsiniz.

10. Aracınızı kullanırken dikkat ediniz ve eğer geceyse sokak ışıklarının sönme olasılığını göz önünde bulundurunuz.

11. Evinize dönebildiğiniz zaman dolapları açınca dikkatli olunuz.

12. Kırılmış objelerin size zarar vermemesi için uzun bir pantolon, uzun kollu bir üstlük, sağlam ayakkabılar ve mümkünse eldivenler giymeye çalışınız.

13. Eğer yere ilaçlar ya da yanabilecek sıvılar dökülmüşse onları hemen temizleyiniz. Gaz sızıntısının ya da bir tür kimyasalın kokusunu alıyorsanız o zaman alanı terk ediniz ve durumu ihbar ediniz.

14. Şömine varsa orayı inceleyiniz. Fark edilmeyen hasarlar bir yangına sebep olabilir.

15. Beyaz eşyalarınızı kontrol ediniz.

16. Gaz sızıntısı tespit ettiyseniz, camınızı açık bırakıp binayı terk ediniz. Ana gazı kapatabiliyorsanız kapatın ve telefonla uzman kimselere ulaşmaya çalışın. Eğer gazı kapattıysanız, o zaman ancak bir uzman tarafından geri açılması gerekir.

17. Elektrikle çalışan sistemlerde hasar olup olmadığını kontrol ediniz. Eğer bir hasar tespit ettiyseniz o zaman elektriği ana yerden kapatınız. Eğer şalterleri kapatabilmek için sulu bir alandan geçmeniz gerekiyorsa o zaman birkaç tavsiye için önce bir elektrikçiyi arayınız.

18. Su tesisatında bir sorun var mı, kontrol ediniz. Eğer bir sorun tespit ederseniz o zaman su firmasını arayınız. Su sorunu nerede mevcut ise ona bağlı olan şeyleri kullanmayınız (örn: tuvalet ya da musluk).

19. Evcil hayvanlarınız en az sizin kadar korkmuş olacaklarından kaçma riski nedeniyle onları sakinleştirmeye çalışın ve tasma ya da kafes kutu gibi uzaklaşmalarını engelleyecek şekilde önlem alınız.

Daima hazırlıklı olmak iyi bir şeydir. Hatta bu makalemizin bir çıktısını almanız ve yanınızda ve/veya aracınızda bulundurmanız bir gün sizin ve sevdiklerinizin hayatını kurtarmaya yarayabilecektir. En azından deprem öncesinde ve sonrasında bir kontrol listesi olarak da kullanabilirsiniz.

Bütün burada listelediklerimiz birer özettir ve bunun da ötesinde araştırma yapmanızı tavsiye ederiz. Amacımız sizleri korkutmak değil, riski minimum düzeye indirmektir. Gezegenimizde hayatımızı tehdit eden bir sürü şey bulunmaktadır (orman yangınları, tsunami, sel, toprak kayması, vs). Japonya bile mimaride önde gelen ülkelerden biri olsa da, depremler ve tsunamiler her zaman tehlikelidir. Buradan Japonya’da yaşanılan facianın öncesi ve sonrasını gösteren görüntülere farenizi görüntünün üzerine getirerek bakabilirsiniz.

Sonuç

Bütün burada yazılanlar bir deprem ülkesinde yaşayan vatandaşlar olarak kendi güvenliğiniz ve sağlığınız için kaleme alınmıştır. Hatta bu makaleyi ilk yazmaya başladığımız tarih, hepimizin akıllarında yer edinen 1999 Gölcük Depremi'ni anma günüydü. Revize ettiğimiz tarihte de 30 Ekim 2020 İzmir Depremi yaşandı.

O günden bu yana Türkiye olarak dersimizi ne kadar öğrendik, bilmiyoruz. Bugün depremlere karşı daha dayanıklı ve güvenli yapılar inşa edebilecek teknoloji elimizde mevcut olsa da, bir başka ülkede gökdelenler sadece sallanırken, kendi memleketimizde 5-6 katlı bir apartmanın binasının çöktüğünü görmek gerçekten üzücü bir durum olabiliyor. Malzemeden çalmak, düşük kalitede kullanmak ve hatta yönetmeliklere rağmen sığınak gibi yerleri kapıcı dairesi yapmak sizi maliyetten biraz kurtarabilir, ancak yıkılan yapıların insanlara verdiği maddi hasarın ve kaybedilen canların bedeli ödenemez. Vatandaşlar olarak depremde nasıl hareket edilmesi gerektiğine dair genel bilgileri sizlere aktardık, ancak elbette asıl can güvenliği için buradaki sorumluluk yapı mühendislerine, denetçilere, mimarlara, inşaatçılara, müteahhitlere, yetkililere, ruhsat verenlere ve inşaat sektöründeki tüm çalışanlara aittir. Doğal afetler insan türü olarak inşa ettiğimiz eserlere hasar verebilirler ve bunun en büyük etkisini İklim Değişikliği'nde görmekteyiz ve göreceğiz. Ancak bununla birlikte olmaması gereken yerde yaşanan kayıplar da "ihmaller" yüzünden olmaktadır, "zina" ya da "kader" yüzünden değil.

Milattan önce 1. yüzyılda yaşamış olan Romalı yazar, mimar ve mühendis olan Vitruvius'a göre mimari bir eseri oluşturan üç ana bileşen bulunmaktadır, bunlar “Utilitas, Venustas, Firmitas”, yani “İşlevsellik, Estetik, ve Sağlamlık”. Mimaride yapıların önemi açısından sırası şu şekildedir:

• Sağlamlık > İşlevsellik > Estetik

Bu önem sırası hiçbir zaman tam tersi olmamalıdır, bu yüzden oturacağınız binaları da sırf güzel göründükleri için değil, sağlam oldukları için seçiniz. 2011 senesinde Van depremini haberden takip edenlerin dıştan bakınca sağlam görünen bir otelin yıkıldığını da hatırlayacaktır. Lütfen kendinize ve sevdiklerinize iyi bakın, dikkatli olun, hazırlıklı olun.