Çarkıfelek (Passiflora)

Çarkıfelek veya çarkıfelek sarmaşığı olarak da bilinen Passiflora, Passifloraceae familyasının tip cinsi olan yaklaşık 550 tür çiçekli bitkiden oluşan bir cinstir. Çoğunlukla dal taşıyan sarmaşıklardır; ancak bazıları çalı veya ağaçtır. Odunsu ya da otsu olabilirler. Çarkıfelek çiçekleri kendine özgü bir taç ile düzenli ve genellikle gösterişli çiçekler üretir. P. xiikzodz örneğinde olduğu gibi sekize varan sayıda koronal seriye sahip olabilirler. Çiçek pentamerözdür ve çok sayıda tohumu olan, olgunlaşmamış bir meyveye dönüşür.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Her bitki gibi Passiflora da özellikle arılarla çok yakından ilişkili bir karşılıklı evrimin ürünüdür. Arılar haricinde sinekkuşlarının bol bulunduğu bölgelerde yaşayan Passiflora'da, bu kuşlar tarafından tozlaştırılmak üzere özel adaptasyonlar evrimleşmiştir. İlginç bir şekilde Sarı Çarkıfelek'in polenleri, sıradışı bir arı türü olan Anthemurgus passiflorae tarafından tüketilmektedir. Bu bağlamda bitkilerle hayvanlar arasındaki güçlü karşılıklı evrimsel sürecin her zaman tozlaşma/nektar ekseninde olmadığı, kimi zaman bitkilerin (veya hayvanların) doğrudan besin kaynağı olarak kullanıldığı görülmektedir.

Passiflora, hem Passifloraceae familyasının hem de Passifloreae oymağının tür bakımından en zengin cinsidir. 550'den fazla türle, türlerin ilişkilerini temsil etmek için kapsamlı bir infragenerik rütbe hiyerarşisi gereklidir. Passiflora'nın infragenerik sınıflandırması sadece yaygın olarak kullanılan alt cins, bölüm ve seri sıralamalarını değil, aynı zamanda üst bölüm sıralamasını da kullanır.

Passiflora'nın günümüzde kabul gören 4 alt cinsi vardır:

• Astrophea (Amerika kıtası, ~60 tür): Basit, loblu olmayan yapraklara sahip ağaçlar ve çalılar
• Passiflora (Amerika, ~250 tür): Büyük çiçekli ve ayrıntılı taç yapraklı odunsu sarmaşıklar
• Deidamioides (Amerika, 13 tür): Odunsu veya otsu sarmaşıklar
• Decaloba (Amerika, Asya ve Avustralasya, ~230 tür): Avuç içi damarlı yaprakları olan otsu sarmaşıklar

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Passiflora, Afrika haricindeki tüm tropik bölgelerde bulunur. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nde Ohio, California, Florida gibi eyaletlerde, Güney Amerika'da, Çin'de, Yeni Gine'de, Avusturalya'da ve Yeni Zelanda'da rastlamak mümkündür.

Ekoloji

Çarkıfelek çiçekleri biyotik tozlaşma için uyarlanmış çiçek yapılarına sahiptir. Passiflora'nın tozlayıcıları arasında bombus arıları, marangoz arılar (örneğin Xylocopa sonorina), eşek arıları, yarasalar ve sinek kuşları (özellikle Phaethornis gibi hermitler) bulunur; diğer türlerin bir kısmıysa kendi kendine tozlaşma yeteneğine sahiptir. Passiflora genellikle yüksek düzeyde tozlayıcı özgüllüğü sergiler, bu da cins boyunca sık sık birlikte evrime yol açmıştır. Kılıç gagalı sinek kuşu (Ensifera ensifera) dikkate değer bir örnektir: Son derece uzun gagasıyla Tacsonia, And Dağları'nda yaşayan Passiflora türlerinin tek tozlaştırıcısıdır.

Passiflora yaprakları da bir dizi Lepidoptera türünün larvaları tarafından yenir. Özellikle Heliconiini oymağından birçok kelebek türünün hedefinde Passiflora yaprakları vardır. Passiflora'da görülebilen birçok savunma adaptasyonu arasında çeşitli yaprak şekilleri (kimliklerini gizlemeye yardımcı olan), renkli yumrular (kelebek yumurtalarını taklit eden ve Heliconianları görünüşte kalabalık bir yaprağa yumurtlamaktan caydırabilen), çiçek dışı nektarlar, trikomlar, alacalılık ve kimyasal savunmalar yer alır. Kelebeklerde bulunan adaptasyonlarla bir arada düşünüldüğünde bu adaptasyonlar, karşılıklı evrim teorisinin temellerini atmıştır.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Passiflora, tıbbi anlamda insanların yoğun olarak kullandığı bitkilerden biridir. Doğadaki türlerinin haricinde binlerce çaprazlama ürünü elde edilmiştir. Yani insanlar Evrim Mekanizmaları'ndan yapay seçilimi kullanarak sayısız Passiflora türü yaratmışlardır. 

Eski zamanlarda bitkiden yapılan çaylar uykusuzluk, histeri ve epilepsiyi tedavi etmeye çalışmada kullanılmaktaydı. Günümüzde ise bu bitkiyi ünlü yapan, anti-depresan etkili ilaçların içerisinde kullanılmasıdır. Ayrıca yapılan çalışmalar anksiyete bozukluğunda da faydalı olabildiğini göstermektedir. Tüm bu iyileştirici etkiler, bitkinin yaşadığı bölgede kullandığı kimyasallarla bünyesinde barındırdıklarının yapay olarak üretilecek ilaçların bir kısmındaki kimyasalları içeriyor olmasından kaynaklanmaktadır.

Etimoloji

Passiflora bitkisinin adı, Türkçede, değirmen çarkını andıran çiçeklerinden dolayı "çarkıfelek" (veya "feleğin çarkı") olarak bilinmektedir. Ayrıca bitkinin biçiminden ötürü "saat çiçeği" veya "fırıldak çiçeği" olarak da anılmıştır.

Bu isimlendirme, sadece Türkçeye özgü değildir: Passiflora, İsrail'de "saat çiçeği" (İbr: "שעונית") ve Yunanistan'da "saat bitkisi" (Yun: "ρολογιά") olarak bilinir; Japonya'da da "tokeisō" (Jap: "時計草", yani "saat bitkisi") olarak bilinir. Hawaii dilinde "lilikoʻi" olarak adlandırılırlar; burada "lī", ayakkabı bağı gibi kumaşı birbirine bağlamak için kullanılan bir iptir ve "liko", "yaprak çıkarmak" anlamına gelir.

İngilizcede "passionflower" olarak bilinen çarkıfelek çiçeğinin adında geçen "passion" sözcüğü, günümüzdeki anlamından ziyade, Hıristiyan teolojisinde geçen "İsa'nın acısına" atıfta bulunmaktadır. Tutku kelimesi Latince passio'dan gelir ve bu sözcük, "acı çekmek" anlamına gelmektedir. 15. ve 16. yüzyıllarda İspanyol Hıristiyan misyonerler, bu bitkinin kendine özgü fiziksel yapılarını, özellikle de çeşitli çiçek kısımlarının sayılarını İsa'nın son günlerinin ve özellikle de çarmıha gerilişinin sembolleri olarak benimsemişlerdir. Buna göre:

• Yaprakların sivri uçları Kutsal Mızrağı temsil etmek üzere kullanılmıştır.
• Dallar, İsa'nın kırbaçlanmasında kullanılan kırbaçları temsil eder.
• On taç ve çanak yaprağı, on sadık havariyi temsil eder (İsa'yı üç kez inkâr eden Aziz Petrus ve ona ihanet eden Yahuda İskariyot hariç).
• Çiçeğin yüzden fazla olabilen ve çiçekten çiçeğe değişen radyal filamentleri dikenli tacı temsil eder.
• Kadeh şeklindeki yumurtalık ile haznesi, Kutsal Kase'yi temsil eder.
• Üç stigma üç çiviyi, bunların altındaki beş anter ise beş çekiç ya da beş yarayı (dördü çivi, biri mızrak) temsil eder.
• Birçok türün çiçeklerinin mavi ve beyaz renkleri Cennet ve Saflığı temsil eder.
• Ayrıca çiçek üç gün boyunca açıktır ve İsa'nın üç yıllık hizmetini sembolize eder.

Çiçeğe 15. yüzyıldan beri Avrupa'da bu sembolizmle ilgili isimler verilmiştir. İspanya'da "espina de Cristo" (Tür: "İsa'nın dikeni") olarak bilinir. Daha eski Cermen isimleri arasında "Christus-Krone" (Tür: "İsa'nın tacı"), "Christus-Strauss" (Tür: "İsa'nın buketi"), "Dorn-Krone (Tür: "dikenli taç"), "Jesus-Lijden" (Tür: "İsa'nın acısı"), "Marter" (Tür: "acı") veya "Muttergottes-Stern" (Tür: "Tanrı'nın Annesinin yıldızı") bulunmaktadır.

Hindistan'da Bhagwan Krishna'ya benzeyen koyu mor mavi rengi nedeniyle "Krishnakamala" olarak bilinir.