Evrime karar veren mekanizma nedir? Canlılar hangi özellikleri evrimleştirmeleri gerektiğini nereden biliyor?

Kimse karar vermiyor. Canlılar sıcak nedeniyle ölüyor, geriye o sıcağa dayanabilecek genetik kombinasyona sahip olanlar kalıyor (ve onlar çoğalıyor) ve biz dönüp baktığımızda "Sıcağa dayanıklı hale gelmeyenler yok oldu." diyoruz.

Evrim, var olan popülasyon bireylerinin değişmesi ile olmuyor. Evrim, var olan popülasyon bireylerinden arta kalabilenlerin üremesi ve çoğalması ile oluyor. Dolayısıyla var olanların karar vermesine gerek yok (veya karar verseler de bir şey olmuyor zaten). Önemli olan kim hayatta kaldı ve kim üredi (ve bunu belirleyen çevresel faktör neydi)?

Söylediğiniz üzerinden, hipotetik bir örnek: Sıcaklık ortalaması 20 derece olan bir bölgede yaşayan, 100 bireyden oluşan bir popülasyonun bireylerini düşünün:

• 70 tanesi 10-30 derece sıcaklıkta hayatta kalabiliyor.
• 10 tanesi 8-32 derece sıcaklıkta hayatta kalabiliyor.
• 10 tanesi 6-34 derece sıcaklıkta hayatta kalabiliyor.
• 10 tanesi 4-36 derece sıcaklıkta hayatta kalabiliyor.

İklim değişimine bağlı olarak yaşadıkları bölgede sıcaklık ortalaması yavaş yavaş artıyor olsun: 20, 25, 30... Buraya kadar sorun yok. 31, 32... olduğunda, türün eski bireylerinin çoğu elenmeye başlıyor. Bu hemen olmuyor, yavaş yavaş oluyor; ama daha geniş aralıkta hayatta kalabilecek genetik kombinasyona sahip olanlar daha kolay hayatta kalıyor ve daha çok ürüyorlar (çünkü diğerleri daha işin hayatta kalma kısmını doğru düzgün halledememeye başlıyor - ama unutmayın, ortam değişmeden önce "kral" onlardı; işler değişti).

Çevre sıcaklık ortalaması artık 34 derece ve bu şartlar altında aradan 100 nesil geçti. Şimdi popülasyona baktığınızda:

• 70 tanesi 6-34 derece sıcaklıkta hayatta kalabiliyor.
• 10 tanesi 4-36 derece sıcaklıkta hayatta kalabiliyor.
• 10 tanesi 10-35 derece sıcaklıkta hayatta kalabiliyor.
• 10 tanesi 5-38 derece sıcaklıkta hayatta kalabiliyor.

Bu, 1 özellikti. Çevre, bizim hemen her özelliğimizle, her an ve her nesilde etkileşiyor (ve "çevre", sadece fiziksel olarak "dışımızda" bulunan şeyler değil, mesela hücrelerimizin içinde organellerimizin çevresinde olan biten de onların "çevre"si, dolayısıyla onlar da o çevre ile sürekli sınanıyorlar). Her nesilde her bir özelliğimiz (ve dolayısıyla genel olarak organizmanın tamamı) değişen çevre şartlarıyla sınanıyor.

Çeşitlilik olmasa ya herkes mutlu mesut olacak ya da herkes yok olacak (mesela herkes birbirinin klonuysa ve çevre de o klonun özelliklerine hasbelkader uygunsa, sıkıntı yok; ama o klonun özelliklerine göre onu öldürebilen 1 virüs gelse, yani çevre değişse, tür yok oluyor). Ama çeşitlilik sayesinde, bazıları daha kolay hayatta kalıp ürüyor, bazıları daha zor (ve çevre de sürekli ufak, büyük, yavaş, hızlı değişiyor). Bu nedenle türlerin popülasyon ortalaması her nesilde biraz farklılaşıyor. Evrim bu... Evrim popülasyon içi gen/özellik dağılımlarının nesiller içinde değişmesi demek.

Bu evrimsel değişimler (1 tanesi değil de on binlercesi) nesiller boyunca biriktikçe de atasından bambaşka görünen, bambaşka davranan, bambaşka özellikleri olan popülasyonlara ulaşıyoruz (bu da "makroevrim" veya "türleşme"). Bundaki en kritik faktör, bir özellik (mesela "sıcağa direnme" bir yönde evrimleşirken, başka bir özellik (mesela "boy uzunluğu" veya "deri rengi" atasal formuna dönmek zorunda değil). Yani evrim, birikimli olarak ilerliyor.

Bu sürecin hiçbir noktasında tekil bir bireyin kararı, isteği, arzusu, "evrimleşmesi gerektiğini anlaması", "Sıcağa dayanıklı hale gelmezsek yok oluruz." demesi gerekmiyor. Tıpkı yere düşen bir cismin "Benim potansiyel enerjimi azaltmam gerekiyor." demesi veya demeyi bilmesi gerekmemesi gibi...

Aslında bu evrimi daha yeni öğrenenler için evrimin işleyişini anlamak açısından çok kritik bir soru. Kabaca nasıl oluyor, bir bakış atalım.

Öncelikle çeşitlilik mekanizmaları denilen mekanizmalarla (Mutasyonlar, Crossing over vs) geniş bir çeşitlilik oluşuyor popülasyonda. (Çeşitlilik mekanizmalarının da bilmiyor, önce onları açıklayalım: Mutasyonlar veya crosing over da bilebilen, görebilen bir varlık değil. Dış çevreden gelen, rastlantısal radyoaktif dalgalar veya belirli molekülleri belirli formasyonlara zorlayan mutajen kimyasallar gibi nedenlerden dolayı genetik materyalde değişim oluyor. Crossing over da bilen bir şey değil. Genlerin yapısı da, son derece sıradan biyokimyasal moleküller olduğu için ve herhangi bir bilince sahip olmadıkları için, bölünme sırasında yanyana geldiklerinde ve birbirlerine değdiklerinde hangi kromozoma ait olduklarının "farkında olamayacakları" için, bir kromozomdan diğerine geçebilirler.) Konumuza devam edelim.

Çeşitlilik mekanizmaları ile çeşitlilik oluşur. Örneğin büyük gaga, geniş gaga, küçük gaga, dar gaga. Doğal seçilim kısaca daha uyumlu veya avantajlı olanın hayatta kalması ve genlerini gelecek nesillere aktarabilmesidir. Çevre şartlarında küçük gagalı olanlar daha rahat yiyebiliyor diyelim. Bu yüzden küçük gagalılar daha kolay hayatta kalıp daha kolay ürüyor. Kendilerini avantajlı kılan genleri gelecek nesillere daha çok aktarıyor. Uyumlu olanlar daha çok üreyip diğerleri elenince ispinoz popülasyonunda nesiller geçtikçe küçük gaga geninin popülasyondaki sıklığı artar. Yani evrim yaşanır. Bu örnekten de görebileceğiniz üzere çevreye uyumlu olan daha çok ürerken uyumsuz olan zaten daha az ürediği ya da direkt öldüğü için evrim yaşanıyor. Yani hiç kimse bir çaba sarf etmiyor ya da evrim "Bu uyumlu ya" deyip seçmiyor.

Öncelikle evrim bir doğa yasasıdır. Tür içi çeşitlilik (mayoz bölünmeden kaynaklanır) eğer türdeki bazı canlıları değişen çevre koşullarında daha avantajlı hale getiriyorsa bu avantajlı bireyler hayatta kalırken diğerleri ölecek veya üreme amacıyla seçilmeyeceklerdir. Bu şekilde çevre koşullarının değişmesi sonucu avantajlı bireyler hayatta kalıp ürerler ve tür bu canlılardan oluşur. Bu tür içi çeşitlilik ufak değişimlere yol açtığı ve kalıtsal (ebeveynden çocuğa)olduğunda buna evrim diyoruz. Bu ufak değişiklikler birikerek sonuçta ilk canlıdan uzak bir canlı oluşuyorsa bu evrimin bir sonucu oluyor ve "Türleşme" olarak isimlendiriliyor.

Yani özetle, evrim bir doğa yasasıdır. Canlılar değişen çevre koşullarında tür içi çeşitlilik sayesinde seçiliyorsa ve bu kalıtsal hale geliyorsa buna evrim denir. Hiçbir canlı evrimleşmeyi kendisi seçmez.

Ufak bir not: Yukarıdaki tür içi çeşitlilik mevzusunu örneklendirmek istedim böylece kafanda daha rahat oturur. Mesela bir kuraklık çıksa ve otlar kurusa ama ağaç yaprakları kalsa, otçul bir canlı grubundan yapraklara uzanmayı başarabilen bireyler yemek yiyerek hayatta kalırken yapraklara uzanamayan canlılar açlıktan ölecektir. Yapraklara uzanma becerisi (artık iki ayağı üzerinde mi durur, boyu mu uzar, boynu mu uzar orası biraz daha canlının bulunduğu sınıfla ilgilidir) nesiller içinde artacak ve bu canlı evrimleşmiş olacaktır.

öncelikle üzerinde uzlaşılması gereken şey Evrimin bir amaç değil süreç olduğudur. ikinci şey ise canlı varlıkların hiç biri içerisinde bulundukları sürecin farkında değil - yani evrimin farkında değil. Böyle bir süreç olduğunu iddia eden ise insanoğlu. İnsanlar (daha doğrusu bilim insanları) her şeyi gözleyip, kategorize edip, sınıflandırmayı, belli bir düzene oturtmayı severler, çünkü insan beyninin işleyişi buna yatkın. Biz insanlar baktığımız şeyde bir düzen görmeye meyilliyiz, o yüzden bulutlara bakınca değişik değişik şekillere benzetiriz.

Evrime gelecek olursak: canlılar açısından her şeyi 2 temel unsura indirgeyebiliriz; hayatta kalmak ve neslini devam ettirmek. Bu 2 temel unsuru da etkileyen en önemli şey çevresel koşullardır - hava sıcaklığı, ortamın kurak veya sulak olması, gıda bolluğu veya yokluğu, yaşam alanında yırtıcıların bulunması veya bulunmaması, yaşam alanının başka türde canlılarla paylaşılması...bu gibi bir çok etken çevresel koşulları oluşturur.

Bir türün bireyleri genetik olarak birbirlerine çok benzer olsalar da bireyler arasında ufak tefek farklılıklar vardır. İşte bu farklılıklar yukarıda örneklerini verdiğim çevresel koşullarda değişim meydana geldiğinde bir avantaj veya dezavantaj olarak bireye/bireylere etki eder. Örneğin söz konusu bireylerden biri çok tüylüdür, hava sıcaklıklarında ani bir düşüş bu çok tüylü birey için avantaj haline gelir, tüysüz-az tüylü olanlar ölebilir veya neslini devam ettiremez, öte yandan tüylü olanlar yaşayıp çoğalmaya devam ederler. Veya tüysüz olanlar bu soğuk ortamdan daha sıcak ortamlara göç ederken tüylü olanlar soğuk ortamda kalırlar, ve binlerce yıl sonra tüylü ve tüysüz bireyler ayrı türler haline gelir. Bu son derece basit bir şekilde, hiç detaylara girmeden Evrim sürecini anlatan bir örnek. Görüldüğü gibi sürecin hiç bir yerinde akıl, mantık veya özel bir seçim söz konusu olmadı, evrim hiç bir şeye karar vermedi, hiç bir şeyi görmedi ve hiç bir şeyi anlamadı. Her şey tamamen türün bireylerinin farklılıklarının değişen koşullar karşısında avantaja/dezavantaja dönmesine göre şekillendi. İngilizce de buna "survival of the fittest" - "en uygun olanın hayatta kalması" deniyor. Yani değişen koşullar sonucunda, bu yeni koşullarda hayatta kalan bireyler, soylarını devam ettirip genlerini sonraki kuşaklara aktarırlar, genetik farklılık miktarı arttıkça artık o grup yeni bir tür haline gelmiş olur. Bu şekilde biriken farklılıklar, değişimler bizim isimlendirmemizle Evrim sürecini oluştururlar.

Mutasyonlar gibi çeşitlilik mekanizmaları, canlılara yeni özellikler verir. Bu özelliklerden bazıları sahibinin hayatta kalmasına yardımcı olur, bazıları ise hayatta kalma becerilerini olumsuz etkiler. Olumlu etkileyen özelliklere sahip canlılar daha çok, olumsuz etkileyen özelliklere sahip olanlar daha az hayatta kalır. Böylece bu avantajlı özelliklerin görülme oranı artar. ^[1][2]Mesela bir hayvan popülasyonunun içinde 20 hayvan olsun. Bunların 10'unda yararlı bir özellik, 10'unda zararlı özellik olsun. Yani iki özelliğin görülme sıklığı da %50. Yararlı özelliğe sahip olanlar daha çok yaşar. Mesela 10'undan 8'i yaşasın. Zararlı özelliğe sahip olanlar daha az yaşadılar, mesela 2'si yaşasın. 10 hayvan kaldı. 8'i yararlı özelliğe sahip, 2'si zararlı. Yani artık yararlı özellik %80 oranında görülüyor. Hayatta kalanların çoğu yararlı olduğu için bu özellik gelecek nesle daha çok aktarıldı. Yani popülasyon adapte oldu.