Bir zamanlar Dünya'nın kocaman süper kıtası Pangaea (o dönemde var olan tek ve devasa kıta) üzerinde, her şey sessiz sakin gibiydi. Ama aslında yerin altında kaynayan lavlar, havada dolaşan farklı gazlar ve sürekli değişen iklim nedeniyle ortalık tam bir macera filmi sahnesiydi. İşte bu kargaşanın ortasında, sürüngenlerin (omurgalı, soğukkanlı hayvanlar) aile ağacının bir dalında ufak tefek değişiklikler meydana gelmeye başladı. Bu dal, günün birinde "dinosauromorph" (ilkel dinozor akrabaları) adıyla anılacak olan bir grup sürüngeni ortaya çıkardı.
"Dinosauromorph" dediğimiz bu arkaik (eski ve ilk) canlılar, Triyas Devri'nin (yaklaşık 243–233 milyon yıl önceki dönem) başlarında boy göstermişlerdi. Onlar, sıradan kertenkelelere hiç benzemiyordu; çünkü bazıları iki ayak üstünde, bazıları dört ayak üstünde yürüyordu. Bazen de bu yürüyüş şekillerini karıştırıp "acaba nasıl yürüsem" modunda takılıyorlardı. Örneğin "Marasuchus" ve "Lagerpeton" gibi ilkel akrabalarda bu çeşitlilik net bir şekilde gözlenir. Bu canlıların bir kısmı da, "Asilisaurus" gibi "silesaurid" (dinozor benzeri ama tam dinozor olmayan) ailelerden geliyordu.
Bu dönemde dinozauromorflar, henüz "tam dinozor" diyeceğimiz seviyeye ulaşmamış olsa bile vücut planları ufak ufak şekillenmeye başlamıştı. Bunu da iskelet yapılarına bakınca anlıyoruz: Gövdelerinin yanına yapışmış değil de, dik ve altına doğru yerleşen bacaklar, pelvik (leğen kemiği) bölgesindeki değişiklikler... Tüm bunlar, zamanla dinozorların belirgin özelliklerini ortaya çıkaracaktı.
Peki dinosauromorph'ları "dinozor" yapan o sihirli dokunuş neydi? Hani büyülü değnek demeyelim ama :) birkaç anahtar özellik vardı:
Dik Duruş (Upright Posture): Dinozorlar, bacaklarını vücutlarının altına alarak yürümeye başladılar. Bu da onlara daha hızlı ve verimli hareket sağladı. (Koşarken ayaklarımızın tam altımızda olması gibi düşünebiliriz.)
Pelvis (leğen kemiği) ve Kalça Yapısı: Pelvis bölgesinde evrimleşen yeni düzen, farklı beslenme stratejilerine de olanak tanıdı. Hem otçul, hem etçil dinozorlar, zamanla bu yapı üzerinde çeşitlendiler.
Kafatasındaki Değişiklikler: Kafatası kemiği ve çene yapısı da farklılaştı. Böylece kimi otları çitlemeye, kimi avını kapmaya, kimi de her ikisine birden yöneldi.
Bu anatomik yeniliklerin son hali ortaya çıktığında, artık "işte bu gerçek bir dinozor" denilebiliyordu.
O zamanlar Dünya, bugünkünden oldukça farklıydı. Pangaea, yavaş yavaş (ama jeolojik ölçekte aslında hızlı sayılır) parçalanıp farklı kıtalara bölünüyordu. Bu ayrılmalarla birlikte iklim de sürekli değişiyordu. Çöller, bataklıklar, ormanlar… Her yer başka bir maceraya gebeydi.
Dinozauromorph atalarımız, bu yeni ortamlara bir hayli meraklıydı. Böcek, balık, bitki… Karşılarına ne çıkarsa karnını doyurabilecek şekilde uyum sağladılar. "Adapte olmak" işte burada çok önemliydi. Kimisi ince uzun boyunlu, kimisi kısa tıknaz gövdeli; herkes kendi ekolojik (doğada yaşadığı ortam) boşluğunu keşfediyordu.
Dinozorların asıl yükselişi, türlü türlü afetler ve çevre değişimleriyle çok uzun bir zaman dilimine yayıldı (yaklaşık 30 milyon yıl). Kiminin soyu tükendi, kimiyse yola devam etti. Milyonlarca yıl süren bir "dayanıklılık testi" gibi yani. Nihayetinde en iyi uyum sağlayanlar, yani atalarımızın en cevval torunları, Triyas Devri'nin sonlarına doğru sahneyi ele geçirdiler. Sonra da bildiğimiz o dev T-Rex'ler, uzun boyunlu Brachiosaurus'lar, zeki Velociraptor'lar, tatlış mı tatlış Utahraptor ostrommaysi'ler (benim de favorilerim 😍) derken, Dünya'nın hakimi hâline geldiler.
Bilim dünyası hâlâ her gün yeni bir fosil buluyor. Örneğin yakın zamanda Brezilya'da 237 milyon yıllık bir fosil keşfedildi: "Gondwanaz paraesensis" (Silesauridae ailesinden). Bu küçük canlının kemikleri, dinozauromorph ve gerçek dinozor özelliklerini harmanlayan güzel bir geçiş formu. Böylelikle "Hangi kemik ne zaman değişmiş, hangi hareket nasıl gelişmiş?" gibi soruları daha iyi cevaplayabiliyoruz.
Yani dinazorların doğuşu bir anda pat diye olmadı. Milyonlarca yıl süren ufak değişikler, çevresel olaylar ve "hayatta kalma azmi" sayesinde, sıradan sürüngenlerden Dünyanın kralına dönüşmelerine yol açtı. Sonra da yok oldular 😭
