Cengiz Han Kimdir? Moğol İmparatorluğunun Kurucusu Temuçin, Nasıl "Cengiz Han" Oldu?

Cengiz Han, 13. yüzyılın en büyük savaşçılarındandır ve tarihin en büyük kara imparatorluğunu kurmuştur. Öyle ki, Cengiz Han tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu, 1206 yılında Asya'nın çoğunu ve Avrupa'nın bir kısmını kaplıyordu.

Bu başarılarına karşın Cengiz Han hakkındaki bilgilerimiz epey kısıtlıdır. Ecole de Louvre'den Profesör Jean-Paul Roux, Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu adlı kitabında, Cengiz Han'ın görünüşüyle alakalı kesin bir bilgi olmadığını belirtmiştir.^[1] Bu durumun nedeni olarak, Cengiz Han'a ait bir çizim ya da portrenin günümüze kadar ulaşamamasını göstermiştir. Ayrıca Cengiz Han'ı resmeden eserler, ya Cengiz'in ölümünden çok sonra yapılmış ya da aynı dönemde yaşamalarına rağmen Cengiz Han'ı hiç tanımayan ressamlar tarafından çizilmiştir.

Moğollara yazı sistemi Uygurların fethinden sonra gelmiştir. Bu nedenle Moğol İmparatorluğu'na dair pek az yazılı belge mevcuttur. Günümüze ulaşan belgelerin büyük bir kısmı da yabancı devletler tarafından yazılmıştır. Moğollar hakkındaki en önemli eserlerden biri olan Moğolların Gizli Tarihi, Cengiz'in ölümünden epey sonra anonim olarak yazılmıştır.^[2]

Cengiz Han Hangi Tarihler Arasında Yaşadı?

Cengiz Han'ın tam olarak hangi tarihte doğduğu kesin olarak bilinmese de tarihçiler M.S 1160 civarını işaret etmektedir. Ölümü ise savaşçı kişiliğini yansıtır bir biçimde Ağustos 1227'de Tangut halkına yaptığı bir sefer sırasında gerçekleşmiştir. Ölüm nedeni ise muhtemelen hıyarcıklı vebadır.

Wikimedia Commons

Erken Yaşamı ve Evliliği

Temuçin (Cengiz Han) doğduğunda Moğolistan ayrık kabilelerce yönetiliyordu ve birleşik değildi. Hindistan'daki Aligarh Müslüman Üniversitesi Profesörü Syed Anwarul Haque Haqqi, Temuçin'in babası Yesüge için şunları söylemiştir:^[3]

40.000 aileyle çadırın efendisi ve lideriydi. Büyük kardeşleri bile onu liderleri olarak görür ve Borjigin klanının lideri kabul ederdi.

Moğolistan'da o tarihlerde yaygın olan bir uygulamanın sonucunda Temuçin'in annesi Hoelun, babasının klanının ele geçirilmesiyle birlikte Yesüge ile evlenmek zorunda kalmıştır. Çift, bu zaferi kutlamak için çocuklarının ismini Temuçin koymuştur. Yeni doğan bir çocuğa uğur getirmesi için böyle isimler koymak o zamanın Moğolistan'ında yaygın bir gelenektir.

Temuçin'in "Cengiz Han" ismini alması ise 1206 yılında Moğol İmparatorluğu'nu kurmasıyla olmuştur. Büyük Kurultay, Temuçin'e "Cengiz Han" ya da "Evrensel Hükümdar" unvanını vermiş ve onu Birleşik Moğol Devleti'nin hükümdarı ilan etmiştir.^[4]

Temuçin'in hayatının ilk yılları hakkında elimizde fazla bilgi yoktur, fakat Haqqi büyüdükçe sert bir kişiliğe dönüştüğünü söyler. Ayrıca zaman geçtikçe diğer beylerle savaşan, sürekli içki içen, düellolarda mücadele eden, silahlarıyla uyuyan biri haline gelmiş ve bozkırın zorlu göçebe hayatına adapte olmuştur.

Kaynaklara göre Temuçin henüz 9 yaşındayken Dai Sechen adlı Jungirat kabilesinin başı olan 10 yaşındaki Börte ile nişanlanmıştır. Bir süre sonra Temuçin, babasının vefatıyla diğer kabile takipçilerinin desteğini kaybetmiş; kalan takipçileriyle birlikte sınırlı bir alandaki otlaklarda yaşamaya başlamıştır. Temuçin 14 yaşındayken kardeşi Bekter'i bir anlaşmazlık nedeniyle öldürmüş ve sonrasında Börte ile evlenmiştir.

Wikimedia Commons

Ordu ve İmparatorluk

Temuçin ve arkadaşı Tuğrul, 1200 yılı civarlarında bugün Moğolistan'da, eskidense Çin'de yaşayan Tatarlara karşı bir sefer düzenlemiş ve 1202 yılında Tatarları mağlup etmiştir. Daha sonrasında anlaşmazlığa düşen Temuçin ve Tuğrul kendi aralarında savaşmış ve savaşın sonunda Tuğrul öldürülmüştür.

1206 yılına gelindiğinde Moğolistan'ın büyük bir bölümü Temuçin'in buyruğuna girmiştir. Henüz Temuçin'e biat etmeyen kabilelere ise baskı uygulanmaktadır. Temuçin artık "Cengiz Han" adını almıştır.

Cengiz bir sonraki seferini Jin hanedanına karşı düzenlemiş ve bu seferle Çin'in kuzeyini ele geçirmiştir. Singapur Ulusal Üniversitesi'nde Tarih Bölümünden öğretim üyesi olan Jinping Wang, 1234 yılında Kuzey Çin'in nüfusunun yapılan savaşlar nedeniyle üçte birine düştüğünü yazmıştır.^[5]

Cengiz bu seferin ardından batıya yönelmiş ve Orta Asya'nın içlerine doğru ilerlemiştir. Cengiz Han, 1219 yılında Harzemşah'a karşı bir fetih düzenlemiştir. David Morgan'ın yayınladığı bir makaleye göre bu savaş iç çekişmelerle boğuşan Harzemşah Krallığı'nda o kadar çok ölüm ve yıkıma neden olmuştur ki, küresel karbondioksit emisyonunda küçük bir düşüş yaşanmıştır.^{[6], [7]}

Kuzey Georgia Üniversitesi'nden Orta Avrasya Tarih Profesörü Timothy May'in belirttiği üzere Moğolların savaşlardaki avantajı, kullandıkları atlı birliklerin ve kompozit yayların sağladığı manevra kabiliyetidir.^[8] Araştırmalara göre Moğolistan coğrafyasının normalden daha nemli olması daha fazla otlağın bulunmasına ve böylece daha fazla at yetiştirilmesine imkân sağlamıştır.^[9]

Wikimedia Commons

Cengiz Han, imparatorluğunu büyüttükçe devlet yönetimde ve organizasyonlarda yenilikler yapmıştır. Columbia Üniversitesi Doğu Asya Dilleri ve Kültürleri Bölümü'nde Yardımcı Doçent olan Morris Rossabi, bu konuda şunları belirtiyor:^[10]

Cengiz, Moğolistan'ın ötesindeki toprakları fethettikten sonra daha sofistike bir devlet yapısı ve düzenli bir vergi sistemi kurdu. Esir alınan Türkler, Çinliler ve diğerleriyle birlikte istikrarlı bir sistem geliştirmeye başladı. Bu durum, daha düzenli bir devlet yapısı ve özel görevlerde uzmanlaşmış resmi pozisyonlar oluşmasına katkıda bulundu.

Cengiz Han ayrıca bir yasa ve yönetmelik sistemi geliştirmiştir. 13. yüzyılda yaşamış olan yazar Ata-Malik Cüveyni, bu konuyu şöyle açıklamıştır:^[11]

Her durum için bir kural ve her koşul için bir düzenleme getirdi; her suça da bir ceza koydu.

Cengiz Han, aynı zamanda fetihlerden elde edilen ganimetlerin ordu içinde paylaştırılmasını emretmiş ve askerlerin avcılığa yoğunlaşan bir eğitimden geçmesini sağlamıştır. Cüveyni bu durumu şöyle yorumlamıştır:

Bu eğitimler sadece bir antrenman değildi; askerlerin avcılığa alışmasını, yay kullanımlarını geliştirmelerini ve zorluklarla başa çıkmalarını sağlamak için yapılıyorlardı.

Cengiz Han, askerlerine seferlerde hiçbir zanaatkara zarar vermemelerini ve din adamlarına da dokunmamalarını emretmiştir. Kendisinden farklı inançlara sahip insanlara saygı duymuştur. Cengiz Han, tarihi kayıtlara göre bir çeşit Moğol Şamanizmi'ne inanmıştır.

Wikimedia Commons

Ölümü ve Mezarı

Cengiz Han, 1227 yılında Tangutlara karşı düzenlediği bir sefer sırasında ölmüştür. Mezarı hiç bulunamamıştır. Nitekim o tarihlerdeki kayıtlar da mezarın yeri hakkında bir şey söylememektedir.^[12]

Cengiz Han'ın ölümünden sonra oğlu Ögeday, Moğol İmparatorluğu'nun başına geçmiş ve 1241 yılında ölene dek hüküm sürmüştür. Ancak Moğollar birleşik kalamamış ve Cengiz'in torunlarından Möngke Han'ın ölümünden sonra 1259'a iç savaşa teslim olarak parçalanmıştır.