Lobotomi

Lobotomi, modern psikiyatrik cerrahi tarihinde hem klinik başarı beklentileri hem de etik tartışmalar bakımından en çok dikkat çeken nörocerrahi müdahalelerden biridir. Özellikle 1930’lu ve 1950’li yıllar arasında yaygın şekilde uygulanan bu prosedür, prefrontal korteks (ön alın lobu olarak da bilinen, yürütücü işlevlerden sorumlu beyin bölgesi) ile talamus ve limbik sistem (duyguların, motivasyonun ve hafızanın kontrol edildiği beyin yapıları grubu) arasındaki kortikotalamik (korteks ve talamus arasında sinaptik iletim sağlayan) bağlantıların cerrahi olarak kesilmesi veya zedelenmesini amaçlar.

İlk olarak 1935 yılında António Egas Moniz tarafından geliştirilen yöntem, başlangıçta “leukotomi” (beyin beyaz maddesinin, yani substantia alba’nın cerrahi olarak kesilmesi) adıyla tanıtılmıştır. Bu prosedür, orbitofrontal korteks (sosyal karar verme ve emosyonel dengeyle ilişkili prefrontal bölge) üzerinden beyin içerisine yöneltilen bir kanül aracılığıyla, frontal lob (ön beyin) içerisindeki assosiatif bağlantıların (duyusal ve motor bilgilerin entegre edildiği nöronal yollar) kesilmesini içeriyordu. Moniz, bu teknikle ağır psikiyatrik hastalıkların klinik belirtilerinde azalma gözlemlediğini ileri sürmüş ve bu katkısı nedeniyle 1949’da Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü’ne layık görülmüştür.

Moniz’in yöntemini Amerika’da daha radikal biçimde yeniden yapılandıran psikiyatrist Walter Freeman, 1940’larda prosedürün invazivliğini azaltmak adına "transorbital lobotomi" tekniğini geliştirmiştir. Bu yöntemde, frontal kortekse göz çukuru (orbita) üzerinden girilerek ulaşılmış ve özel bir cerrahi enstrüman olan orbitoklast (künt uçlu, buz kıracağına benzer metal çubuk) kullanılarak sinir lifleri fiziksel olarak parçalanmıştır. Freeman, bu işlemi anestezisiz, yalnızca kısa etkili sedatiflerle (sakinleştirici ilaçlarla) uygulamış ve operasyonu birkaç dakikada tamamlayabildiğini iddia etmiştir. Cerrahi işlem sırasında frontal aks lifleri (prefrontal korteksi limbik yapılara bağlayan uzun nöronal yollar) kesilerek bireyin emosyonel yanıtları ve dürtüsel davranışları baskılanmaya çalışılmıştır.

Lobotomi, özellikle katatonik şizofreni, majör depresif bozukluk, obsesif kompulsif bozukluk ve bipolar afektif bozukluk gibi tedaviye dirençli psikiyatrik tablolar için önerilmiş; bazı vakalarda ajitasyon, halüsinasyon ve manik epizodların azalması gibi kısmi semptomatik düzelmeler raporlanmıştır. Ancak bu uygulamanın hedeflediği nöroanatomik bölgelerin, yalnızca psikopatolojiden değil aynı zamanda icra işlevleri (executive functions), sosyal davranışlar, ahlaki muhakeme ve kişilik organizasyonu gibi temel insani niteliklerden de sorumlu olması, çoğu hastada ciddi yan etkilere neden olmuştur. Operasyon sonrası görülen yaygın komplikasyonlar arasında apati (motivasyon eksikliği), abulia (irade kaybı), akinetik mutizm (hareketsizlik ve konuşmama), duygusal düzleşme (affektif yanıtların silinmesi), anosognosia (hastanın durumunu fark edememesi) ve sosyal izolasyon yer almaktadır.

Lobotomi, kısa sürede binlerce hastaya uygulanmaya başlanmış, özellikle kurumsal psikiyatri sistemlerinde kalabalık hasta popülasyonunu "kontrol altına almak" amacıyla sistematik hale getirilmiştir. Ancak prosedürün geri döndürülemez niteliği, klinik başarısının çoğu zaman istatistiksel olarak hatalı veya subjektif değerlendirmelere dayanması ve hasta haklarının sistematik biçimde ihlal edilmesi nedeniyle, 1960'lı yıllardan itibaren ciddi bilimsel ve etik eleştirilere maruz kalmıştır. Bu eleştiriler sonucunda birçok ülkede lobotomi uygulamaları yasaklanmış ya da ciddi etik kurul onayına tabi tutulmuştur.

1950’lerin ortasında antipsikotik ilaçların geliştirilmesiyle birlikte psikiyatrik bozukluklarda farmakolojik tedavi ön plana geçmiş, invaziv cerrahi müdahalelere olan ihtiyaç azalmıştır. Günümüzde, ileri derecede tedaviye dirençli vakalarda başvurulan stereotaktik cerrahi, anterior kapsülotomi, cingulotomi veya derin beyin stimülasyonu (DBS) gibi prosedürler lobotomiden çok daha sınırlı, geri döndürülebilir ve hedef odaklı yöntemlerdir.

Sonuç olarak, lobotomi hem psikiyatrik nörocerrahinin gelişiminde bir dönüm noktası olmuş hem de etik ihlallerin ve bilimsel sorumluluğun sınırlarının net bir biçimde çizilmesini sağlamıştır.

Not: Bu yazı, yapay zekâ destekli içerik üretim aracıyla oluşturulmuş ve tarafımdan bilimsel düzenleme ve dil kontrolü yapılmıştır. Görsel, Wikimedia Commons üzerinden alınmış ve kamu malı (Public Domain) lisansı taşımaktadır.