Evrim mi gerçek yoksa Mitler mi?

Evrimle mitoloji arasında eskiden beri içimde bir kıyas vardır. Bir yanda canlıların zaman içinde değiştiğini söyleyen bilimsel bir gerçeklik; diğer yanda tanrıların canlıları bir kerede yarattığını anlatan mitolojik hikâyeler… Bu iki anlatı, sanki aynı dünyanın iki ayrı yüzüymüş gibi duruyor. Ben de bu iki yüzü anlamak için hem evrimi hem de Sümer tabletlerini, Ölü Deniz Parşömenleri’ni ve eski tufan hikâyelerini bir araya getirip düşünmek istedim.

Evrim dediğimiz şey aslında canlılığın uzun zamana yayılmış hikâyesi. Türlerin sabit olmadığını, çevreye uyum sağlaya sağlaya değiştiğini gösteriyor. Bir canlının milyonlarca yıl önceki haliyle bugünkü hali çoğu zaman aynı değil. Fosiller, DNA analizleri ve biyolojinin diğer birçok alanı da bunu doğruluyor. Bunu artık gözle bile ispatlayabildiğimiz örnekler var: bakterilerin antibiyotiğe direnç geliştirmesi bile evrimin küçük bir örneği sayılıyor.

Mitolojide ise olay çok daha farklı. Birçok mitolojide tanrılar, insanları ve hayvanları bir seferde yaratıyor. Yaratım tamamlandığı için türlerin değiştiğine dair bir anlatı yok. Mesela Sümerlerde insanların Enki ve Ninhursag tarafından yaratıldığını okuyoruz. Ölü Deniz Parşömenleri ve Tevrat’ta da canlıların “kendi cinslerine göre” yaratıldığı söyleniyor. Yani her şey başta nasıl yaratıldıysa o şekilde kalıyor. Değişim fikri yok, düzen fikri var.

Tufan hikâyeleri ise neredeyse bütün eski kültürlerde geçiyor. Sümerlerde Ziusudra, Babil’de Atrahasis, Tevrat’ta Nuh, Yunanlarda Deukalion… Tümü aynı yapıya sahip: tanrılar uyarır, büyük bir sel gelir, birkaç kişi kurtulur ve yaşam yeniden başlar. Ama dikkat ettiğimde mitolojilerde “yeniden başlamak”, evrim gibi bir değişimi anlatmaz. Türler tufandan sonra da tufandan önce nasılsalar yine öyle devam ederler. Değişim yine yoktur.

Sümer tabletleri ve Ölü Deniz Parşömenleri’ni okurken, bu metinlerde evrimsel bir süreç aramanın aslında biraz yanlış bir beklenti olduğunu fark ettim. Çünkü bu metinler bilimsel açıklama sunmak için yazılmadı. İnsanlara kim olduklarını, nereden geldiklerini ve neden var olduklarını anlamlandırabilecekleri bir çerçeve sunmak için yazıldılar. Evrim ise tamamen başka bir düzlemde duruyor: gözleme dayalı, test edilebilir, kanıtlanabilir bir süreç açıklıyor.

“Hangisi doğru?” sorusunu düşündüğümde aslında ikisinin aynı kategoriye bile girmediğini fark ediyorum. Mitoloji biyolojik bir açıklama yapmak istemiyor; evrim de kutsal bir düzen kurmak istemiyor. O yüzden birini tamamen yanlış, diğerini tamamen doğru diye etiketlemek bana eksik geliyor. Ama bilimsel gerçeklik açısından baktığımda elbette evrim gözlemlenebilir, deneyle desteklenen, sürekli doğrulanan bir mekanizma. Mitolojik yaratılış hikâyeleri ise kültürel ve sembolik metinler; bilimsel veri değiller.

Sonuçta ikisi de insanlığın iki farklı ihtiyacına cevap veriyor. Mitoloji, kültürel hafızamızı, inançlarımızı ve sembollerimizi taşıyor. Evrim ise canlılığın gerçek biyolojik tarihini anlatıyor. Tufan hikâyelerinin birçok kültürde yer alması bile bana insanların yaşadığı büyük sel olaylarını hafızaya alıp onları mitolojik bir dile dönüştürdüğünü düşündürüyor. Yani gerçek olaylar efsanelere dönüşüyor; efsaneler de kuşaktan kuşağa aktarılıyor.

Bütün bunların ortasında ben, hem bilimin gerçekliğini seviyorum hem de mitolojilerin büyülü dünyasına hayranım. Birisi beynimi besliyor, diğeri ruhumu. Ve bence insanın dünyayı anlamak için hem bilime hem de mitolojiye ihtiyacı var — sadece her birini doğru yerine koymak gerekiyor.