Barnum (Forer Etkisi)

Hepimiz hayatımızın bir noktasında burç yorumlarını, kişilik testlerini veya fal gibi öngörüleri okumuş ve “Bu tam ben!” demişizdir. Peki, bu ifadelerin gerçekten bize özgü olduğunu mu düşündük, yoksa beynimizin oynadığı bir oyunun kurbanı mı olduk? İşte tam da bu noktada “Barnum” etkisi devreye giriyor.

Barnum Etkisi Nedir?

Barnum etkisi, insanların genel ve belirsiz kişilik tanımlarını kendilerine özgüymüş gibi algılamaları durumudur.

Terim, ünlü Amerikalı şovmen P. T. Barnum’un şu sözünden gelir:

“Herkes için biraz bir şey vardır.”

Psikolog Bertram R. Forer, 1948’de yaptığı bir deneyde bu etkiyi bilimsel olarak göstermiştir. Öğrencilerine bir kişilik testi uyguladıktan sonra hepsine aynı genel yorumları verdi. Yorumlar şunlara benziyordu:

“Çoğu zaman başkalarının seni sevmesini ve takdir etmesini istersin.”

“Bazen dışa dönük ve sosyalken, bazen içe kapanıksın.”

“Kendi kendini eleştirmeye eğilimlisin.”

Sonuçta öğrenciler, bu tanımları ortalama %85 oranında doğru buldu. Halbuki hepsi aynı metni okumuştu!

Genelleştirilmiş bir ifadenin bize özgü bir anlam taşıdığı fikrine kapılmamızın en büyük nedeni, içgüdüsel olarak bağlantı kurma ve daha büyük bir bütünün parçası olma arayışında olmamızdır. Bir burcun bireysel hayatınızdan bahsettiğine veya bir sihirbazın hangi kartı seçtiğinizi bilmek için zihninizi gerçekten okuduğuna inanarak, anlamsız olaylara anlam katarız.

Derinlemesine analiz etme ihtiyacını ortadan kaldırarak ve genel ifadelerin hayatımızla alakalı olduğuna inanarak, başkalarıyla bağlantı kurar, hayatın anlamlı olduğuna inanır ve beynimizin çok fazla çalışmak zorunda kalmasını engelleriz ve bu önyargının varlığına şaşmamak gerek!

İnsanlara, herkesin kendine uyarlayabileceği cümleler söylendiğinde (“Sen bazen çok dışa dönüksün ama bazen içine kapanıyorsun” gibi), insanlar bunu kişisel zannediyor ve burç yorumları tam da böyle yazıldığı için çoğu kişi “Vay, bu tam ben!” diyor.

Barnum etkisi, bilimsel olarak kanıtlanmış bir psikolojik fenomendir. Forer’in çalışmasından sonra pek çok farklı deneyle tekrar edilmiştir ve sonuçlar hep aynı çıkmıştır: İnsanlar belirsiz, genel ve çoğunlukla olumlu ifadeleri kendilerine özel sanır. Bununla birlikte, bu durumun kişilik psikolojisi veya astroloji gibi alanlarda bir “gerçeklik payı” olduğuna dair bilimsel kanıt yoktur.

Örneğin: Burç yorumlarının doğru çıkmasının nedeni, yıldızların değil Barnum etkisinin işlemesidir ve fal bakıldığında “tam bana uydu” dememizin nedeni, kişinin kendisine uygun kısımları seçip uyumsuzları görmezden gelmesidir.

Psikoloji bilimi açısından Barnum etkisi, insan zihninin öznel algılamalara ne kadar yatkın olduğunu gösteren güçlü bir örnektir.

Onaylama Yanlılığı

İnsanlar sadece doğru çıkan şeyleri hatırlıyor. Örneğin “Bugün biraz gergin olabilirsin” dendiğinde gerçekten stresli bir an yaşarsa hemen “Bak doğru çıktı” diyor, ama çıkmadığında unutuyor. Geleceği bilmek veya en azından kontrol edebilmek insana güven verir. Belirsizlik insanı rahatsız ettiği için, burçlar sanki ipucu veriyormuş gibi rahatlatıyor.

Barnum etkisinin temel sonucu, bizi saflaştırabilmesidir. Doğru olmayan şeylere inanmaya yatkın hale geldiğimizde, daha da savunmasız hale geliriz. Barnum etkisine yol açma olasılığı en yüksek olan fikirlere gelince, Ratush, "Bağlayıcı olmayan, olumlu içerikler insanların kendilerini daha kolay özdeşleştirebildiği ve bizi saflığa yatkın hale getirdiği için," diyor.

Bu zaaf, istismar edilmemize yol açabilir. Dolandırıcıların bir şekilde zorluk çeken insanları hedef almasının nedeni budur. Hedef zaten otomatik pilotta çalıştığı için bağlantı kurmak daha kolaydır. Daha savunmasızlar ve çok genel bir teklifin aslında sadece kendileri için çok özel bir şey olduğuna inanma olasılıkları daha yüksek ve karşılığında bir şey verme olasılıkları daha yüksek.

Herkes zaman zaman bu etkinin kurbanı olur, ancak bu, üzerinde bir miktar kontrolümüzü yeniden kazanamayacağımız anlamına gelmez. Barnum etkisine kapılmamak için bilinç ve zihin berraklığı çok önemlidir.

Hayat, keyifli olduğunda en anlamlı hale gelir ve kendimiz hakkında olumsuz olanlardan ziyade olumlu şeylere inanmayı tercih ederiz. Buna karşılık, Barnum etkisi bizi veya hayatımızı eleştirel bir şekilde değil, keyifli bir şekilde tanımladığında ona inanma olasılığımız daha yüksektir.