Akıl ve Vicdan

Ne kadar akıllı ne kadar vicdanlı olduğumuzu gösterecek bir cihazımız keşke olsaydı. Keşke fen bilimlerindekine benzer biçimde metre ya da kg için geçerli tanımı sağlayan bir ISO kurulu akıl ve vicdan için standartları tespit edip işimizi kolaylaştırsaydı. Gelecekte olabilir mi?

IQ testi elbette bir akıl ölçer sayılamaz çünkü bir zeka testidir. Zeka daha çabuk kararlar almak için işe yararken akıl geleceği de hesaba katarak karar vermede işe yarar görünüyor. Vicdanı ölçmek için bir test düzenlemek nasıl olurdu acaba. Vicdan sözcüğü dilimize Arapçadan girmiş ve bizdeki kullanımı biraz değişime uğramış. TDK'da verilen karşılık, kişinin kendi ahlaki değerlerinin bir iç muhasebesi olarak tarif edilmiş. Sözcüğün kökeni ise “1. bulma, aklına getirme, 2. şiddetli gazap, tasavvufta vecd hali, kendinden geçme” olarak tanımlanıyor. Bu orijine itibar ettiğimizde vicdanı, hem zeka hem de aklıldan daha mesuliyetli bir işlev üstlendiği şeklinde yorumlamak mümkün görünüyor. Akıl zekadan üstün, akıl akıldan üstün, vicdan akıldan üstün gibi bir resim çıkıyor ortaya. Ne yazık ki vicdan hem bireyden bireye hem de toplumdan topluma farklılaşan tezahürlere sahip bir kavram. İşin iyi tarafı nörolojik evrimimizin bu aşamasında beyinlerimizde yüklü bir vicdan modülüyle dünyaya gelmemiz. Bu kazanımın yetişkinliğe geldiğimizde nasıl bir hüviyet kazandığını ve nasıl çalıştığını analiz etmek ise tümüyle bu işe hasredilmiş ayrı bir bilim dalının konusu olacak kadar yüklü bir husus.

Bu hususta ilerleme sağlamak için işe sorularla başlamak zaman kazandırabilir. Vicdanlılık evrimsel geçmişimizin hangi aşamasında seçilmiş olabilir? Türümüz sağkalım savaşının en zorlu cephesinde akıl yerine vicdanlı olmayı tercih ettiği için hayatta kalmış ve daha vicdanlı bireyler seçilmiş olabilir mi? Herhangi birimiz günün birinde vicdanını tümüyle yitirip vicdansız hale gelebilir mi? Daha somutu beynimizin, Homo sapiens'de daha sonra ortaya çıkan, üst korteksine ait melekeler toplamı olarak görebileceğimiz rasyonel muhakeme yeteneğimiz (aklımız), evrimsel zaman çizelgesinde daha önce edinildiği anlaşılan vicdani modüllerin talimatlarına her zaman tabi olmak durumundadır diyebilir miyiz? Bizi biz yapan düşüncelerimiz mi yoksa duygularımız mı? Duygularımızın IQ seviyemizden nasıl ve ne kadar daha önde geldiğini anlamak için Daniel Goleman'nın kitabı çok değerli bir kaynak olarak karşımıza çıkıyor.

Vicdanlarımız yaralı olarak tamamlıyoruz hayatlarımızı. Tam manasıyla açıklayamadığımız-ayıklayamadığımız nihayet aklayamadığımız vicdanlarımız yansıtma yoluyla maalesef her seferinde ne vicdansız! insanlar çıkarır karşımıza ve bu dünyanın çilesi hiç bitmez. Vicdanlarımızı akıl süzgeçlerinde yeniden ve yeniden süzerek daha sürdürülebilir yarınlar yaşayacak bireyleri seçebilmek insanların geçmişte bir dizi başka hususta geçirdiği kültürel evrimin bir parçasıdır. Aklın yönettiği daha kompakt vicdanlar edinmemiz hülyadan ibaret olmamalı.