Yapay Zeka Bilimsel Keşifler veya İcatlar Yapabilir mi? Bir Yapay Zeka Sistemi Nobel Ödülü Kazanabilir mi?

Gelecekte Nobel Ödülleri ve diğer prestijli bilim ödüllerinin yapay zeka sistemlerine verilmesi, yalnızca teknik detaylara ve yasal düzenlemelere bağlı olabilir.

Dinamiti icat eden İsveçli kimyager ve mühendis Alfred Nobel, 1895 yılında kaleme aldığı vasiyetinde, her yıl insanlığa en büyük faydayı sağlayan kişilere ödüller verilmesini şart koşmuştur.^[1] Bu vasiyet, ödüllerin dağıtımına ilişkin belirli kategoriler sunarken "kişi" kavramının ne anlama geldiğine dair kesin bir tanım getirmemektedir. Nobel Barış Ödülü'nün, bireylerin yanı sıra kurumlara da verilebildiği düşünüldüğünde yapay zeka sistemleri de bir gün ödüller için aday gösterilebilir mi?

Yapay Zekanın Nobel Ödülüne Yeterliliği

Alan Turing Enstitüsünden araştırmacılar, bir yapay zeka sisteminin Nobel ödülü düzeyinde bilimsel keşifler yapma potansiyelini değerlendiren çalışmalara öncülük etmektedir. Bu araştırmacılar, 2050 yılına kadar özerk yapay zeka ajanlarının en iyi bilim insanlarıyla rekabet edebilecek veya onları aşabilecek seviyelere ulaşacağı öngörüsünde bulunmaktadır.^[2]

Bu öngörü, günümüzde gözlemlenen bazı bilimsel başarılarla da desteklenmektedir. Bu başarılara verilebilecek en büyük örnek, Google DeepMind araştırmacıları tarafından geliştirilen AlphaFold2 isimli bir yapay zeka sistemi ile yapılan keşiftir. AlphaFold2, şimdiye kadar tanımlanmış olan yaklaşık 200 milyon proteinin yapılanmalarını doğru bir şekilde modelleyerek biyoloji alanında onlarca yıldır çözülemeyen önemli bir problemi çözmeyi başarmıştır. Bu başarı, DeepMind'da araştırmacı olarak çalışan bilim insanları Demis Hassabis ve John Jumper'a 2024 Nobel Kimya Ödülü'nü kazandırmıştır.^[3] Ancak ödül, yapay zekanın kendisine değil; onu geliştiren araştırmacılara verilmiştir.

AlphaFold2'nin başarısı tekil bir örnek de değildir. Benzer durumlar, diğer bilim dallarında da yaşanmaktadır. 2023'te Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nden (MIT) araştırmacılar, yapay zekayı kullanarak ilaçlara dirençli bakterilere karşı etkili olan yeni bir antibiyotik bileşik sınıfı keşfetmeyi başardılar.^[4] 2024'te bir grup araştırmacı, yapay zekayı kullanarak Güney Amerika ve Arap Yarımadası'nda büyük arkeolojik keşiflere imza atılmıştır.^{[5], [6], [7]} Yine 2024 yılında MIT'de yürütülen başka bir çalışmada, malzeme bilimi araştırmalarında yapay zekanın etkisi teste tabi tutulmuştur. Yapılan çalışmanın sonucunda, yapay zeka ile yapılan araştırmacıların %44'lük daha fazla yeni malzeme keşfi ile sonuçlandığı ve bunun da patent başvurularında %39’luk bir artışa ve de yeni ürün inovasyonunda %17’lik bir yükselişe neden olduğu belirlenmiştir.^[8] Ayrıca, yapay zeka ile keşfedilen bu yeni malzemelerin nispeten yeni kimyasal yapılara sahip olduğu ve daha radikal icatlara yol açtığı ortaya konulmuştur. Hatta yapay zeka tarafından keşfedilen ilaç adaylarının, geleneksel yöntemlerle bulunanlardan daha yüksek kalitede olabileceğine dair bulgular elde edilmiştir.^[9]

Peki, yapay zekanın başarısını "bilimsel katkı" olarak değerlendirmeli miyiz? Genellikle yapay zeka sistemleri, bu tür keşifleri farklı olasılıkların sistematik olarak taranması yoluyla yapmaktadır. Bu, makinelerin insanlara göre içkin olarak daha iyi olduğu bir süreçtir.

Bu örnekler, yapay zekanın bilimsel süreçlerde ne denli belirleyici bir rol üstlenmeye başladığını göstermektedir. Ancak asıl soru şudur: Bu tür keşifler gerçekten bağımsız bir bilimsel katkı olarak mı değerlendirilmelidir, yoksa yalnızca gelişmiş bir veri işleme sürecinin bir sonucu olarak mı görülmelidir?

Yapay Zeka ve Bilimsel Yöntem

Bilimsel yöntemin temelinde bir hipotez üretmek ve bu hipotezi sınamak bulunmaktadır. Hipotezler, gözlemlenen doğal fenomenlere yönelik potansiyel bir açıklama olarak geliştirilir ve testlerden geçirilmesi gerekir. Yani bir hipotez, yapılacak deneylerle kanıtlanmayı bekleyen eğitimli bir tahmin olarak ifade edilebilir. Peki yapay zeka, neredeyse tamamen otonom bir şekilde bilimsel hipotezler üretebilir ve hatta bu hipotezleri test edip elde ettiği bulguları bize ifade edebilir mi? Muhtemelen evet. Bununla birlikte, yapay zekanın yalnızca veri analizi yapmakla kalmayıp aynı zamanda yeni bilimsel hipotezler geliştirebilmesi, bilimin ilerleyişinde niteliksel bir dönüşümü de beraberinde getirmektedir.

Günümüzde yapay zekanın bilimsel hipotezler üretebildiğini ve hatta bunları akademik makaleler şeklinde ifade edebildiğini gösteren çalışmalar bulunmaktadır. Örneğin, uluslararası bir araştırma grubu tarafından geliştirilen bir yapay zeka modeli, bilimsel bir soruya yönelik olarak bir hipotez geliştirebilmiş ve elde edilen veriler doğrultusunda bir bilimsel makale üretebilmiştir.^[10]

Ancak bu noktada, yaratıcı şekilde düşünmenin ve bilimsel içgörünün, yalnızca veriye dayalı bir analiz sürecinden ibaret olup olmadığı sorgulanmaktadır. Bilim insanlarının hipotez üretme sürecinde yalnızca gözlemlere değil, aynı zamanda sezgisel öngörülere ve yaratıcı düşünceye de başvurduğu bilinmektedir. Eğer yapay zeka, yalnızca var olan veriler ışığında olasılıkları değerlendirerek yeni çıkarımlarda bulunuyorsa bu, onun gerçekten bilimsel bir özne olarak kabul edilmesini mi gerektirir?

Bu konuda, Nobel ödüllerinin yalnızca bilimle sınırlı olmadığı ve edebiyat gibi sanatsal anlamda yaratıcı olan alanlara da verildiği göz önünde bulundurulduğunda yapay zekanın, edebiyat dalında Nobel ödül kazanıp kazanamayacağı da tartışılmaktadır. Yapılan bazı deneylerde insanlar, yapay zeka tarafından üretilen şiir ve edebi metinleri insan yapımı eserlerden ayırt etmekte zorlanmıştır. Hatta, bazı vakalarda yapay zekanın ürettiği eserler, insanlar tarafından estetik ve ritmik açıdan daha başarılı olarak değerlendirilmiştir.^[11]

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Sonuç

Yapay zekanın bilimsel katkıları, onu gelecekte Nobel Ödülleri için bir aday haline getirebilir. Ancak bu, yalnızca teknik bir gelişme meselesi değil; aynı zamanda bilim felsefesi, etik ve hukuk bağlamında da ele alınması gereken çok boyutlu bir konudur. Bilimsel başarıların nasıl tanımlandığı ve bilimsel katkının ne anlama geldiği konusundaki anlayışımız, yapay zekaya yönelik tutumumuz konusunda belirleyici olacaktır.

Eğer bilimsel ilerleme yalnızca insan sezgisine ve yaratıcılığına dayanıyorsa, yapay zekanın bu sürece katkıdaki rolü bir süre daha yardımcı olarak görülecektir. Ancak bilim, sistematik veri analizi ve hipotezlerin testine dayanan bir süreç olarak kabul edilirse yapay zekanın bilimsel keşifleri de bilim insanlarının keşifleri ile eşdeğer olarak değerlendirilebilir.

Sonuç olarak, bir gün Nobel ödülünün bir yapay zeka sistemine verilip verilmeyeceği, yalnızca teknolojik ilerlemenin değil; aynı zamanda bilimi ve insanlığın rolünü nasıl tanımladığımızın bir yansıması olacaktır. Ancak şu var ki, eğer yapay zekanın tamamen insana özgü olduğu düşünülen alanlarda ulaşabileceği bir sınır varsa şu anda bu sınırı bulmakta zorlanılmaktadır.