Tramvay Problemleri ve Etik İkilem Soruları: Siz Olsanız Ne Yapardınız?

Bu makalemizde size 4 temel, 1 orjinal etik ikilem sorusu yönelteceğiz. Bunlar, hem felsefi konuları anlatmak için hem de bazı bilimsel araştırmalarda kullanmak amacıyla geliştirilmiş sorulardır. Birçok durumda farklı düşünen insanların birbirine düşmesine neden olsa da, aslen bireylerin kendileriyle yüzleşmesini sağlayan sorulardır. Bunları dikkatle inceleyip, kendi başınıza kaldığınız bir anda değerlendirmenizi tavsiye ederiz. Sonrasında ise bu soruların "ne" olduklarına biraz daha yakından bakacak ve bilimsel açıklamalarını vereceğiz. Böylece kendinizle yüzleşmenizi biraz daha temellendirmiş ve anlamlandırmış olabilirsiniz diye umuyoruz.

Etik İkilem Soruları

Başlamadan önce şu önemli noktayı vurgulamak isteriz: Sorularda, belirtilen aksiyon veya seçeneklerden başka hiçbir çözüm yolu bulunmamaktadır. Bu sorular mantık soruları değil, etik sorularıdır. Dolayısıyla soruda verilenden başka yöntemler aramanız anlamsız olacaktır.

Soru 1: Tren İkilemi

Bir tren, raylardan kaçamayacak durumda olan 5 kişinin üzerine doğru gitmektedir. Siz, rayların ayrıştığı noktada, tamamen güvenli bir konumda bulunuyorsunuz ve trenin hangi yöne gideceğine karar verebilecek konumdasınız. Eğer ki rayları değiştirirseniz, trenin de rotası değişecek ve 5 kişi kurtulacak. Ancak, eğer ki bunu seçerseniz ve rayları değiştirecek olursanız, bu defa da yeni rotada bulunan, yine kaçamayacak durumda olan diğer 1 kişi var (bu siz değilsiniz, başka bir kişi) ve bu defa da o kesinlikle ölecek. Bu durumda ne yapardınız? Rayları değiştirir ve trenin o 1 kişi üzerine gitmesine mi neden olurdunuz, yoksa değiştirmez miydiniz ve 5 kişinin, zaten olacağı şekilde ölmesini mi izlerdiniz? Neden?

 Soru 2: Şişko Adam İkilemi

Bir tren, tek bir ray hattı üzerinde, kesinlikle kaçamayacak ve trenin çarpması durumunda tamamı kesinlikle ölecek konumda olan 5 kişinin üzerine gitmektedir. 

Tüm Reklamları Kapat

Siz, bu sırada, trenin altından geçeceği bir köprünün üzerindesiniz ve yanınızda, sizinle beraber trenin 5 kişinin üzerine gelişini izleyen devasa boyutlarda ve şişman bir adam var. Bu adamın, o insanlarla ve bulundukları durum ile hiçbir ilgisi olmadığını biliyorsunuz.

Aynı zamanda, şişman adamın raylarda bulunması durumunda, trenin ona çarparak kesinlikle durabileceğinden eminsiniz.

Bu durumda, 5 kişiyi kurtarmak adına, normalde raylara düşmeyecek olan şişman adamı, kendi ellerinizle raylara iter miydiniz?

Not: Adamı itebilecek güce sahipsiniz. Adam, kesinlikle tam olarak raylara düşecektir ve adamı iterseniz, tren adama kesinlikle çarpacaktır, bunun sonucunda şişman adam kesinlikle ölecektir, tren kesinlikle duracaktır ve 5 kişi kesinlikle kurtulacaktır. Şişman adamın itilmesinden başka, 5 kişiyi kurtarmanın herhangi bir yolu yoktur.

Soru 3: Kötü Şişko Adam İkilemi

Bir tren, tek bir ray hattı üzerinde, kesinlikle kaçamayacak ve trenin çarpması durumunda tamamı kesinlikle ölecek konumda olan 5 kişinin üzerine gitmektedir. 

Etik (Ahlak Felsefesi) ile ilgili diğer içerikler ›

• Makineler Öğrenirken Çok Fazla Güç Tüketiyor! Yapay Zekayı Enerji Açısından Bu Kadar Obur Yapan Ne?
• Hayatlarımızdaki Baba Rolü: İyi Bir İnsan Olmak Avantajlı mıdır, Dezavantajlı mıdır?
• "Ölmek İstiyorum": Ötanazi Nedir? Ötanazi, Ahlaken Nasıl Temellendirilebilir?

Siz, bu sırada, trenin altından geçeceği bir köprünün üzerindesiniz ve yanınızda, sizinle beraber trenin 5 kişinin üzerine gelişini izleyen devasa boyutlarda ve şişman bir adam var. Bu adamın, o 5 kişiyi raylara bağlayan insan olduğundan eminsiniz ve kendisi de bunu kabul ediyor.

Aynı zamanda, şişman adamın raylarda bulunması durumunda, trenin ona çarparak kesinlikle durabileceğinden eminsiniz.

Bu durumda, 5 kişiyi kurtarmak adına, normalde raylara düşmeyecek olan ve müdahale etmemeniz durumunda 5 kişinin ölmesine neden olacak olan şişman adamı, kendi ellerinizle raylara iter miydiniz?

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Not: Adamı itebilecek güce sahipsiniz. Adam, kesinlikle tam olarak raylara düşecektir ve adamı iterseniz, tren adama kesinlikle çarpacaktır, bunun sonucunda şişman adam kesinlikle ölecektir, tren kesinlikle duracaktır ve 5 kişi kesinlikle kurtulacaktır. Şişman adamın itilmesinden başka, 5 kişiyi kurtarmanın herhangi bir yolu yoktur.

Soru 4: Organ Bağışı Problemi

Oldukça başarılı bir cerrah olduğunuzu ve organ transferi konusunda çok önemli işler başaran biri olduğunuzu düşünün. Elinizde, birkaç aydır sizin denetiminizde olan 5 adet hasta bulunuyor ve bu 5 hastanın her birinin farklı bir organa ihtiyacı var. Ancak ne veritabanında, ne de herhangi başka bir kaynakta, herhangi bir hastaya uyan hiçbir organ bulunmuyor. Dolayısıyla eğer müdahale edilmezse, bu organların eksikliğinden ötürü kesinlikle ölecekler.

Bu sırada, şehre gelen bir turist, şans eseri hastanenize check-up yaptırmaya geliyor. Kontrolü siz yapıyorsunuz, inanılmaz bir şekilde turistin organlarının, aranan 5 organ için tamamen uygun olduğunu ve 5 hastayı da kesinlikle kurtaracağını fark ediyorsunuz.

Eğer bu turist bir şekilde ölürse, 5 organı da alabilir ve aylardır organ bekleyen ve ölümün eşiğinde olan diğer 5 hastayı da %100 kurtarabileceksiniz. Üstelik, bu turistin 'bir şekilde' ölmesinden sizin sorumlu tutulmayacağınızın ve sizden kimsenin şüphelenmeyeceğinin de %100 garantisi olan bir yöntem biliyorsunuz.

Bu durumda, 5 hastanızı kurtarmak için turistin ölümüne neden olur muydunuz?

Not: Ameliyatlar sırasında kesinlikle olumsuz bir durum doğmayacak ve hastalar, organlar alınabildiği müddetçe kesinlikle yaşayacaklardır. 5 hastanın hiçbirini, bu nakil yapılmadan kurtarmanın hiçbir yolu bulunmamaktadır.

CNN

Soru 5: Mona Lisa ve Yavru Köpek

Bir odanın içerisindesiniz ve odada durduramayacağınız bir yangın çıkıyor. Bu oda içerisinde orjinal Mona Lisa tablosu ve ufak bir köpek yavrusu bulunuyor. Sadece birini kurtarabileceksiniz ve kurtarmayı seçmediğiniz yanacak. Hangisini seçerdiniz?

Etik İkilem Sorularının Analizi

Tüm bu etik ikilem sorularını Tren Problemi adı altında toplamamız mümkündür; çünkü her bir soru, bu ana sorunun bir türevidir ve farklı araştırmacılar tarafından geliştirilmiş versiyonlarıdır.

Tren Problemi, ilk olarak 1967 senesinde Philippa Foot tarafından ileri sürülen, etik alanındaki düşünce deneylerinden birisidir. Etik alanındaki düşünce deneylerinin bundan çok daha eski bir tarihi olsa da, yine de bu deney biçimi ve türü açısından önem taşımaktadır. Bu problem, sonradan Judith Jarvis Thomson, Peter Unger ve 1996 senesinde Frances Kamm tarafından analiz edilmiş ve geliştirilmiştir. Geleneksel felsefi tartışmaların haricinde, tren problemi sinirbilimler ve daha güncel alt dallarından biri olarak nöroetik açısından önemli bir düşünce deneyidir. İnsan psikolojisini ele alan birçok televizyon programı ve internet sitesinde de bu soru gündeme getirilmiştir.

Fark edebileceğiniz gibi, sorunun genel formatı bellidir: Tren rayları üzerinde gitmekte olan bir tren vardır. Biraz ileride, bu raylar üzerinde 5 insan bağlı olarak bulunmaktadır ve hareket edememektedirler. Eğer hiçbir müdahale olmazsa tren bu kişileri öldürecektir. Siz, bu tren yolunu izleyen kişi olarak, rayların yönünü değiştirebilecek kolun yanındasınızdır. Dolayısıyla bu 5 kişiyi kurtarabilirsiniz. Ancak bu defa, trenin yöneleceği tarafta 1 kişi bulunmaktadır ve bu defa tren kesinlikle bu tek kişiyi öldürecektir. Bu durumda ne yapardınız? Hiçbir şey yapmayıp 5 kişinin ölümünü mü izlerdiniz, yoksa kolu çekip 1 kişinin ölümüne mi neden olurdunuz? Hangisi "doğru" olan tercihtir?

Burada, faydacılık akımı ve genel olarak bu akıma yakın olan insanlar, kolu çekerek 1 kişinin ölümünü tercih edecektir. Basit faydacılığa göre böyle bir karar sadece mantıklı değil, aynı zamanda ahlak açısından da daha doğru olan seçimdir. Buna karşı olan bakış açısı ise, rayları değiştirmenin ahlaki bir hata olacağı, zaten ortada var olan ahlaki yanlışın bir parçası haline gelmek olduğunu düşünmektedir. Bu ikinci düşünce sistemi dahilindeki insanlar, insan yaşamının değer biçilemez olduğunu savunacaktır. Yani 5 kişinin hayatı, 1 kişinin hayatından daha değerli değildir; arada matematiksel bir ilişki bulunmamaktadır. 

Bu soruların insanı zorda bırakan tarafı, başka çözüm yolu bırakmıyor oluşu ve bu senaryoya dahil olmanıza zorluyor olmasıdır. Normalde konuyla ilişkisi olmayan sizin, konu içerisinde karar verici pozisyonda olmanıza neden olmaktadır. Birçok okurumuzun sorulara tepki göstermesinin ana nedeni de bu rahatsızlık hissidir. Hayatta bu tip seçimlerin olmadığını iddia etmekte ve yanılmaktadırlar. Hayatta sıklıkla anlık kararlar vermemiz gereken durumlar vardır ve bu kararlar, çok ciddi değişimler yaratabilir. Bu sebeple, bu sorudan "Gerçekte böyle bir şey olmaz." diyerek kaçmak boş bir çabadır. Zira elbette belki gerçek hayatta 5 kişinin tren çarpmasına bağlı hayatını 1 kişinin hayatıyla değişme tercihini vermeyecek olabilirsiniz; ancak bu basit örnekle modellenebilecek birçok zor kararı, anlık olarak vermeniz gerekebilir (sokakta giderken aniden fırlayan bir çocuğa çarpmamak için bir kediye çarparak öldürme kararı gibi). 

Bu sorularda olay mantıklı bir çıkış yolu bulmak değil, bireylerin kendi geçmişlerinden gelen bilgileri, kültürleri, eğitimleri, kişilikleri ve benlikleri dahilinde etik ikilemlere nasıl yaklaştıklarıdır. Bu sebeple soruların doğru ve yanlış cevapları yoktur. Doğrular ve yanlışlar, kişilerin kendilerine göre değişir ve görecelidir. Bu sorulara verilen cevaplar çeşitli şekillerde yorumlanabilir ve birey hakkında yargılayıcı sonuçlara varabilmemiz için yeterli değildir. Ancak yine de ilginç ve önemli bilgiler verebildiği için bu sorular ilgi çekicidir. Aşağıda bu analizlerden bahsedeceğiz. Burada hepsine girmeyeceğiz; ancak diğerlerini de tarafsız bir şekilde, verdiğiniz cevaptan bağımsız olarak analiz ederseniz, farklı görüşlerin hangi açılardan doğru, hangi açılardan hatalı olabileceğini keşfedeceğinizi umuyoruz.

Tren Problemi ile İlişkili Diğer Sorular

Şişko Adam İkilemi

Temel tren problemi, hatırlayacak olursanız bu soruların sadece ilk kısmıdır. Sonradan, diğer araştırmacılar tarafından soruya farklı unsurlar eklenerek farklı araştırmalar yapılmıştır. Bunlardan ilki, Judith Jarvis Thomson tarafından geliştirilen Şişko Adam Problemi'dir.

Agora Bilim Pazarı

Nakano Eskici Dükkânı

“Kawakami okuru heyecanlandırmak için havai fişeklere ihtiyacı olmadığının farkında.”
—THE JAPAN TIMES

Hitomi, civardaki bir eskici dükkânında çalışmaya başlayınca kendini sıradışı insanların arasında bulur: birkaç eş eskitmiş, muzip ve patavatsız Bay Nakano; onun hiç evlenmemiş, ressam kız kardeşi Masayo; tuhaflık derecesinde içine kapanık –ama her nasılsa Hitomi’nin gönlünü çalacak– genç Takeo; her gün dükkâna girip çıkan türlü huyda insan ve sırlarla dolu onlarca eşya. Herkesin ve her şeyin bir hikâyesinin olduğu bu dükkânda Hitomi hayatı, aşkı ve insanlar ile sırlar arasındaki zarif dansı keşfetmeye başlar.
Son dönem Japon edebiyatının parlayan ismi Hiromi Kawakami’den, bir başınayken sıradan duran ama bir eskici dükkânında yan yana geldiklerinde neredeyse sihirli bir bütün yaratan insanların –ve eşyaların– yalın, neşeli ve biraz da hüzünlü öyküsü.

“Kawakami, bize özüne kadar damıtılmış imgeler, doğrudan kalbe giden cümleler ve tüm hayatları tek bir nefeste sunacak anlatım hâkimiyeti sunuyor.”
–THE NEW YORK TIMES BOOK REVIEW

“İnce ince düşünülmüş, tuhaf, arızalı ve abartısız karakterler… Yine de kitabın sonuna vardığınızda, kendinizi onları fazlasıyla önemserken buluyorsunuz.”
–KIRKUS

“İlginç, zarif, zamansız… Büyüsüne kapılmamak elde değil.”
–THE DAILY MAIL

Devamını Göster

₺230.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Temel Tren Problemi'nin aksine, aynı sorunun çok ufak bir farkla sorulmuş bu versiyonuna gösterilen direnç çok daha kuvvetlidir. Temel Tren Problemi'nde rayları değiştirmeyi kabul eden birçok insan, bu soruda 5 kişinin ölümünden o kadar şüphe duymamaktadır ve şişman adamı itmeyi reddetmektedir. Bu durum, araştırmacıları iki durum arasında ilişkili ahlaki farklılıklar araştırmaya itmiştir. 

Bu farklılıklardan ilki, insanların tanımadıkları bir diğer insan için herhangi bir kötülük düşünmüyor olmasıdır. İlk durumda rayları değiştirmeniz sonucu 1 kişinin ölümü, sadece 5 kişiyi kurtarma faaliyetinin bir yan etkisi olarak görülmektedir. Ancak ikinci durumda bir kişiyi öldürmek, 5 kişiyi kurtarma planının içinde yer alan bir cinayettir. Bu durum, Shelley Kagan'ın Ahlakın Sınırları kitabında tartışılmaktadır.

İki durum arasındaki bir diğer ahlaki fark ise, ikinci durumda 5 kişiyi kurtarmak için 1 kişinin ölümünü arzuluyor olmanızdır, ki bu birçok kişi için yanlıştır. İlkindeyse aslında böyle bir niyetiniz yoktur ve bu, hafifletici bir nedendir. Bu duruma çifte etkinin doktrini adı verilir ve buna göre, kötü yan etkileri olan bir aksiyonu gerçekleştirmeyi seçebilirsiniz; ancak bilerek zarar vermek yanlıştır.

Fakat eylemci faydacılar olarak bilinen bir grup bu iddiaya karşı çıkmaktadır. Hatta faydacı olmayan, Peter Unger gibi bazı ünlü isimler de, rayları değiştirme sonucu bir kişiyi öldürmek ile bir kişiyi raylara itmek arasında ahlaki bir fark olmadığını savunmaktadır. Öte yandan kuralcı faydacılar, en fazla sayıda kişini, en fazla miktarda mutluluğunu hedefleyenler olarak bir kişinin ölümünün beş kişinin ölümünden önemsiz olduğunu savunacaktırlar. 

Bu durum, kontrolü yitirilmiş bir uçağın pilotunun insan yoğunluğunun daha fazla olduğu bir yer yerine, daha az olduğu bir yere çakılmakla kıyaslanmaktadır. Böyle bir durumda herkes, düşünmeksizin daha az sayıda insanın olduğu yere çakılmayı tercih edecektir. Kendinizi daha çok kişiye kıyasla, daha az kişinin ölümü için feda etmeniz asillik olarak değerlendirilmekteyken, 5 kişinin hayatını kurtarmak için bilerek 1 kişiyi feda etmek ahlak açısından yetersizlik olarak görülmektedir.

Şişko Kötü Adam İkilemi

Soru bu şekilde sorulduğunda, bir önceki soruda şişman adamı itmeyecek kişilerin bir kısmının, bu sefer rahatlıkla şişman adamı raylara ittiği görülmektedir. Bunun sebebi, kötü adamın yaptıklarının cezasını çekmesi isteğimizdir. Ancak burada tartışılması gereken, bu kararı verebilecek kişinin biz olup olmadığımızdır. Tabii ki anlık kararlar vermek gerekirken, kötü bir adamın ölmesini, iyilik durumundan emin olmadığımız insanların ölmesine yeğleriz. 

Bu durumda tartışılması gereken ana unsur ise, insanların iyi veya kötü olma durumlarına göre acı çekmelerine veya ölmelerine izin verip vermeyeceğimizdir. Bu sorunun bir varyasyonu olan ve saatli bomba ikilemi olarak bilinen diğer bir ikileme ileride yer vereceğiz ve tartışmaya açacağız. Orada da göreceğimiz gibi, insanlar işkence konusunda, kötü olduğu bilinen insanlar için daha umursamaz olmaktadırlar. Ancak birçok insan hakları örgütü bunu hatalı bir yaklaşım olarak görmekte, insanların ne yapmış olurlarsa olsun insanca davranılmayı hak ettiğini ileri sürmektedirler. Bu tür değerlendirmelerde duyguların yeri olmaması gerektiğini vurgulamaktadırlar. 

Görebileceğiniz gibi etik ikilem soruları, bireylerin durumlara yaklaşımıyla ilgili ilginç bilgiler verebilmektedir. Şimdi sorulara geri dönüp, yorum kısmında farklı sorulara aynı insanların nasıl tepkiler verdiğini gözleyerek, fikirlerinizi test edebilirsiniz.