Türkiye Cumhuriyeti anayasasının 4. maddesi değiştirilebilir mi? Bu madde neden kendini korumuyor?

Söz konusu 4. madde şu:^[1] "Anayasanın 1'inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2'nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3'üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez."

Bu tür maddelere İngilizcede "eternal/eternity clause" ("sonsuzluk maddesi") veya "entrenched clause" ("köklü madde") adı veriliyor. Aradaki nüans şu: "Sonsuzluk maddeleri" pratikte değiştirilemeyen maddeler, "köklü maddeler" ise değiştirilmesi çok zor olan (ve bilerek bu şekilde tasarlanmış) maddeler. Analizleri araştırmak isterseniz diye, Türkiye'deki ilk 4 maddeyi de işleyen 1-2 makaleyi de kaynaklara bırakıyorum.^[3][4]

Dil olarak baktığımızda, evet, daha garantici bir hukuki doküman yazımında, 4. maddeye kendisini de dâhil etmek bu tür soru işaretlerini kaldırırdı. Örneğin şöyle bir şey: "Anayasanın 1'inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2'nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3'üncü maddesi [ve bunları koruyan işbu maddesi] hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez."

Bu olmayınca, "Acaba 4. maddeyi değiştirip, onun üzerinden ilk 3 maddeyi değiştirebilir miyiz?" gibi bir soru doğuyor.

Önce şu gerçekle başlayalım: Anayasalar, sadece ona sadık kalmayı kabul eden insanların varlığında ve/veya o anayasaya sadakati garanti edecek mekanizmalar işliyorsa anlamlıdır. Yoksa bir kâğıt parçasından ibaret olacaktır. Dolayısıyla elbette 4. madde kaldırılarak ilk 3 madde değiştirilebilir; hatta uygun şartlar sağlanırsa (örneğin bir devrim veya karşı-devrim durumunda), 4. maddeyle uğraşmadan da ilk 3 madde değiştirilir, hepsi baştan yazılır, istenirse hepsi tersten yazılır. Yani bunun "imkânsız" olduğu söylenemez, sadece "mümkün" olma durumunu gerektirecek şartlardan bahsedilebilir. Uygun toplumsal ve yönetimsel şartlar sağlanırsa, bunun yapılabileceği açıktır. Tabii bunun sonuçları ne olur, nasıl uygulamaya konur, halk tepkisi nasıl olur, vs. apayrı konular.

Öte yandan anayasamızdaki 4. madde kendini korumuyor olsa bile, anayasanın ne olduğu ve ne yapmaya çalıştığı bakımından düşünülecek olursa, 4. maddenin değiştirilebilir olduğunun hukuki olarak savunmanın güç olduğu da anlaşılacaktır: Anayasa, bir ülkenin vatandaşlarının temel sözleşmesi konumundadır. Eğer Türkiye Cumhuriyeti'nin temeli olan bu anayasayı kabul ediyorsak, o zaman 4. maddenin niyetinin, ilk 3 maddenin değiştirilemezliğini ilân etmek olduğu, bu anayasayı kabul etmemiz hâlinde o 3 maddeyi kesinlikle kabul etmemiz gerektiğini vurgulamaya çalıştığı rahatlıkla anlaşılabilir.

Zaten 4. maddenin aynı zamanda 4. Kısım altında olduğu ve bu kısmın adının "Değiştirilemeyecek hükümler" olduğu da hatırlanmalı. Yani zaten 4. maddenin amacı, değiştirilemez olan hükümleri belirlemek. Kendisini korumak zorunda olup olmadığını tartışmak bana anlamsız bir teknik detayda boğulmak gibi geliyor. Yazıldığı haliyle T.C. Anayasası'nın ilk 3 maddesinin değiştirilmesinin teklif dâhi edilemeyeceği ve herhangi bir teknikalite ile bunun sağlanamayacağı (en azından bana) oldukça açık geliyor.

Yani hukuki sözleşmelerde amaç bu tür cengaverliklerin önüne geçmeyi de içerse de, anayasa gibi temel bir dokümanda bu tür bir madde geçtiğinde, "Hehe... 4. maddeyi değiştirirsek ilk 3'ü de değiştirebiliriz." gibi bir argüman için hukuki/rasyonel bir temel oluşturmak zordur. İlk 3 maddeyi değiştirmek isteyenler, bunu açıktan söylemelidirler; "Anayasada açık var, onu kullanalım." demek, bariz bir niyeti anlamsız bir teknikalite arkasına gizlemeye çalışmaktadır.

Bu konuda "sert anayasalar" ve "yumuşak anayasalar" arasındaki farklardan bahsedip, İtalya örneği üzerinden giden (İtalya anayasasında da 139. madde, 1. maddenin değişemezliğini sağlıyor mesela ama kendini korumuyor ve bugüne kadar kimse 139'u kaldırarak 1'i değiştirmeyi önermemiş) 2001 tarihli bir makaleyi kaynaklara bırakıyorum.^[2] Oldukça ilginç bilgiler içeriyor.

Böyle maddeler bulunmalı mı, bulunmamalı mı ve bunun etrafında dönecek diğer sorular apayrı bir tartışma konusu. Ama içinde yaşadığımız (tarihsel) gerçeklik çerçevesinde değerlendirecek olursa, bana kalırsa, T.C. Anayasası'nın neyi kastettiği bence 4. maddenin kendisinin değiştirilebilirliği üzerinden tartışma çıkaranların sandığı kadar muğlak değil. Bir hukukçu elbette benden daha da iyi değerlendirecektir.