ilk olarak erkek ve kadın cinsiyeti hangi canlıda evrimleşti?

Kuşlar, kediler, balıklar, kertenkeleler, kurbağalar, insanlar, atlar, develer, fareler, karıncalar ve daha nicesi... Hepsi seks yapıyorlar, ürüyorlar, çoğalıyorlar, birçok yavrular üretiyorlar, bu yavruların her biri birbirinden farklı gözüküyor, farklı genetik özelliklere sahip ve bu sebeple, sadece bir kısmı başarılı olabiliyor, bir kısmı ise yok olup gidiyor. Buna bağlı olarak da evrim sürüyor, canlılar değişiyor, yeni özellikler kazanılıp, var olan özellikler nesiller içerisinde kayboluyor.

Peki bu sürecin hangi noktasında cinsiyetler evrimleşti? Neden erkekler ve dişiler olmak üzere iki ana kategori oluştu? Sadece iki cinsiyet mi var? Öyleyse neden? Değilse, diğer cinsiyetler neler? Evrimsel süreç, neden cinsiyetleri destekledi? Bu makalemizde, bu soruları irdeleyeceğiz. Bize her hafta, sayısız defa sorulan bu sorulara vereceğimiz cevaplar, umuyoruz ki her birinize faydalı olacaktır.

Esasında bu sorulardan bazılarına önceden cevaplar vermiştik. Örneğin cinsiyetlerin 2 adet olmadığını, cinsiyet tanımının her canlıda aynı olmamasından kaynaklı olarak ikiden fazla cinsiyetin bir arada bulunduğu canlıların olduğunu, daha önceki bir yazımızda ele almıştık. Fakat bu yazımızda, cinselliğin evrimsel kökenlerine bir bakış atmak istiyoruz.

Bildiğiniz üzere tüm canlıların yaşamış en eski ataları, koaservatlar olarak bilinen ve sonrasında arkeler ile bakterilere evrimleşen, oradan da tüm canlılığın evrimleşmesine sebep olacak olan tek hücrelilerdir. Bu prokaryotik tek hücreliler, amitoz denen bir bölünme tipi ile ürerler. Ökaryotik, yani daha gelişmiş canlılara geldiğimizde, daha karmaşık hücre bölünme tipleri olan mitoz ve mayoz tipi bölünmeleri görürüz. Mayoz bölünmenin evrimleşmesiyle, cinsiyetlerin de ayrılmaya başladığını görürüz. Tüm bu farklı üreme tiplerinin, kademeli olarak birbirinden evrimleştiği bilinmektedir; bu konuya buradaki yazımızda değinmiştik. Hatta o yazıda, bu farklı üreme tiplerinin evrimine paralel olarak cinsel organların nasıl evrimleştiğini de anlatmıştık. Bu bilgilerin edinilmesi, cinsiyetlerin evrimini anlamanızı kolaylaştıracaktır. Çünkü cinsiyetlerin neden ve nasıl evrimleştiğine dair çalışmalar, bu temellerden yola çıkılarak yürütülmektedir. Her ne kadar bilim insanları arasında genel geçer olarak kabul edilmiş bir açıklama henüz bulunmasa da, yeni yapılan çalışmalarla her geçen gün cinsiyetlerin neden ve nasıl evrimleştiğine dair çok güçlü veriler edinilmektedir.

llk olarak söylememiz gerekiyor ki, cinsiyetlerin evrimi, eşeyli üremenin evrimiyle paralellik göstermektedir. Dolayısıyla eşeyli üremenin avantajları, cinsiyetlerin evrimleşmesinin de avantajlarına ışık tutmaktadır. Bir üstte verdiğimiz yazımızdan da görebileceğiniz gibi, eşeyli üremenin eşeysiz üremeye göre bazı artıları ve eksileri bulunmaktadır; ancak bu artılar, eksileri evrimsel süreçte artı değer sağladığı için, eşeyli üreme doğal süreçler tarafından desteklenmiş ve canlılar arasında yaygın bir hale gelmiştir.

Cinsiyetleri geriye doğru Evrim Ağacı üzerinde takip ettiğimizde vardığımız yer, günümüzden 1200 milyon yıl önce, yani 1.2 milyar yıl önce Proterozoik Zaman'da yaşamış olan bir tek hücreli, ökaryotik canlıya ulaşmaktayız. Bu canlı, eşeyli üremenin de ilk olarak evrimleştiği ökaryotlardandır. Günümüzde, bu türün spesifik olarak hangi tür olduğunu, yani tür ismini ne yazık ki bilemiyoruz. Ancak gerek moleküler saat ile, gerekse de diğer genetik ve morfolojik yöntemlerle yapılan kapsamlı analizler, bize bu canlının yaşadığı aralığı ve evrimsel biyolojinin güçlü öngörü becerisi ışığında nasıl bir canlı olması gerektiğini göstermektedir. Farklı türler üzerinde yapılan analizler, cinsiyetlerin evriminin 800 milyon yıl kadar sürmüş olabileceğini, yani günümüzden 2 milyar yıl öncesinde bu evrimin başlamış olabileceğini göstermektedir. Yapılan fosil araştırmalarıyla, bu türlere ulaşabileceğimizi umuyoruz.

Mitozdan mayozun evrimleşmeye başlamasıyla birlikte, cinsiyetler de evrimleşmeye başlamıştır. Burada, bir nevi karşılıklı evrim söz konusudur; zira cinsiyetler oluşup birbirlerinden farklılaştıkça, bu özelliklerin yavrulara düzgün ve verimli bir şekilde aktarılabilmesi için yöntemlerin de evrimleşmesi gerekmiştir. Mayoz bölünmenin evrimleşmesinin en önemli katkısı, mayozun önceden sözünü ettiğimiz avantajlarının yanı sıra, cinsiyetlere sahip olmanın kattığı avantajların genetik olarak gelecek nesillere, ayrı cinsiyet hatları üzerinden aktarılabilmesidir.