Maslow'un İhtiyaçlar Hiyerarşisi: Hayatta Kalmak İçin Nelere İhtiyaç Duyarız?

Neye ihtiyacınız var? Bir düşünün... Tam da şu anda, ihtiyacınız olan şey nedir? Daha fazla para mı? Bir sevgili mi? Başarı, mutluluk, huzur mu? İşyerinizde bir terfi veya bir sosyal medya hesabınızın belli bir takipçi sayısına ulaşması olabilir... Bunların hepsi, günümüz şartlarında oldukça makul ve beklendik ihtiyaçlar. 

Ama bunlar arasında bir öncelik var mı? Mesela mutluluk olmadan para olabilir mi? Olabilir gibi... Sağlık olmadan yeni deneyimler kazanmak mümkün olabilir mi? Çok daha kısıtlı olurdu herhalde, örneğin sağlığınız yerinde değilse, Dünya'yı gezemezdiniz, eğitiminize odaklanamazdınız ve önceliğiniz sağlığınız olurdu. Daha temel düşünün: Su veya yemek olmadan yeni arkadaşlıklar kurabilir miydiniz? Neredeyse imkansız, çünkü hayatta kalamazdınız. Yani hemen şu anda ihtiyacımız olan şeyler arasında bir ilişki, adeta bir hiyerarşi, en azından bir öncelik sırası var gibi gözüküyor.

Peki şimdi daha büyük düşünün: Neden varsınız? Var olma amacınız ne? Nihai oyun planınız ne? 80 yıllık bir ömrünüz var ve saat işliyor. Ben bu cümlenin sonuna gelene kadar, hayatınızdan bir 5 saniye daha kaybedeceksiniz.. Ama karşılığında, sizi nihai hedeflerinize ulaştıracak bir şeyler kazanıyor musunuz? O hedefler neler? Ve az önce bazılarına değindiğimiz ihtiyaçların, bu nihai amaçlarımıza giden yoldaki rolü ne? Bunu bir anlığına düşünün. Hangi ihtiyaçlarınız, hangi durumda önem kazanıyor?

Bu, psikologların uzun bir süredir üzerinde çalıştıkları ve epey kafa yordukları bir konu. Konunun merkezinde ise, Abraham Maslow'un 1943 yılında yazdığı İnsan Motivasyonuna Yönelik Bir Teori başlıklı makalesindeki tespitleri yatıyor. 

Amerikalı bir psikolog olan Abraham Maslow (1 Nisan 1908 - 8 Haziran 1970) tarafından oluşturulan kişilerin gereksinimleri kuramı, motivasyon kuramları içinde önemli bir yere sahiptir. Bu kurama göre, insanların motivasyonu dış faktörlerden ziyade kişinin kendi içindeki ihtiyaçlara dayanmaktadır. Kişinin içinden gelen bu ihtiyaçlar ise bir hiyerarşi içinde gruplandırılmaktadır. Yani, kişiye dışarıdan gelen ödül veya ceza gibi faktörler, bu kurama göre motivasyon üzerinde çok etkili değildir.

Maslow’un kuramına göre insanların ihtiyaçları sınırsızdır ve insan bir ihtiyacını giderdikten sonra başka bir ihtiyaç ortaya çıkar. Bir ihtiyacı giderme süreci içinde ise tamamıyle memnun olma/hoşnut olma durumu olası değildir. Bu esnada, giderilmemiş ihtiyaç kişi için büyük bir motivasyon kaynağıdır, bireyi güdüler ve birey neyi henüz elde etmemişse ona büyük ilgi gösterir. Fakat, ihtiyaç giderildikten sonra bu ihtiyaca yönelik motivasyon davranışlar üzerindeki belirleyici etkisini kaybeder.

Maslow’a ait ihtiyaçlar hiyerarşisi hep bir piramit gibi resmedilir; halbuki Maslow hiçbir zaman bu tür bir piramitten söz etmedi. Hayattaki ihtiyaçlarımızın bu tür bir hiyerarşik görselle anlaşılması bizler için çok daha kolay olduğu için, popüler kültürde çok daha yaygın yer tuttu. Halbuki bu, konuyu yanlış anlamamıza sebep oluyor. Buna birazdan döneceğiz; şimdi, bu "piramidi" biraz tanıyalım.

Maslow'un İhtiyaçlar Hiyerarşisi

Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi 5 ana kategoriye ayrılmaktadır:

1. Fizyolojik İhtiyaçlar: Açlık, susuzluk ve buna benzer temel yaşamsal ihtiyaçlar
2. Güvenlik İhtiyacı: Dış faktörlerden kaynaklı tehlikelerden korunma
3. Sosyal İhtiyaçlar: Aidiyet, sevgi, kabul görme, sosyal yaşam vb.
4. Değer Verilme/Saygınlık İhtiyacı: Statü, başarı, itibar, tanınma
5. Kendini Gerçekleştirme: Gelişim, bir işi başarıyla tamamlama, yaratıcılık

Mustafa Gencoğlu

 Şimdi bunları daha detaylı inceleyelim:

1) Fizyolojik İhtiyaçlar

Piramidin en altında fizyolojik ihtiyaçlar bulunur: nefes alma, yemek yeme, su içme, uyuma, boşaltım gibi bedensel olaylar yani. Bunların hepsi oldukça anlaşılır, bunları yapmaksızın varlığımızı sürdürmemiz imkansız, dolayısıyla en temelde olmalılar. Maslow’a göre, tüm ihtiyaçlar içerisinde en önemli olan ihtiyaç fizyolojik ihtiyaçlardır. Fizyolojik ihtiyacını gidermemiş bir kişi için diğer ihtiyaçların bir önemi yoktur. Aç veya susuz olan bir kişi, öncelikle bu ihtiyacını doyuracaktır ve diğer ihtiyaçlarını doyurmaya yönelmeyecektir.

Ancak Maslow, psikologlar arasında yine oldukça tartışmalı bir şekilde, en temel fizyolojik ihtiyaçlar arasına seks yapmayı da koydu. Ne dersiniz, seks, yemek yeme ve su içme kadar temel bir ihtiyaç mı?

Aslında bu, soruyu nasıl sorduğunuza göre değişir. Seks, bir türün varlığını sürdürebilmesi için en temel iki unsurdan biridir: Hayatta kalma ve üreme. Bir canlı hayatta kalamazsa, varlığını sürdüremez. Ama hayatta kalması yetmez, eğer üreyemezse, türü devam edemez, dolayısıyla yine varlığını sürdüremez. Bu açıdan, seksin biyolojik ve fizyolojik olarak en temel unsurlardan biri olması çok normal. 

Fakat Maslow'un İhtiyaçlar Hiyerarşisi'nin temelinde, insan motivasyonları yatıyor. Bizi var olmaya iten, yaratıcı ürünler ortaya koymaya teşvik eden, kısaca kendimizin olabilecek en iyi versiyonu olmaya çabalamaya iten motivasyonlar...

İşte burada, basamakları bir anlığına bozalım ve piramidin en tepesine sıçrayalım: Yaygın bir şekilde paylaşılan piramidin en üstünde, "kendi kendini gerçekleme veya gerçekleştirme" olarak bilinen bir kavram yatıyor. En nihai ihtiyaç... İnsanı belki de diğer hayvanlardan ve yakın kuzenlerinden ayıran ihtiyaç. İçsel merakı, keşfetme arzusu, fethetme ve anlama güdüsü... Bu açıdan düşününce ve hiyerarşiyi buna göre kurunca, bazı psikologlar, seksin o kadar da temel bir ihtiyaç olmadığını ileri sürdüler.

2) Güvenlik İhtiyacı

İkinci seviyede, güvenlik ihtiyacı bulunuyor. Çünkü bir canlı hayatta kalmayı başardıktan sonra, güvenli ve huzurlu bir hayat sürebilmeli, öyle değil mi? Kendinizi güvende hissetmediğinizde, kendinizin en iyi versiyonu olma yönünde çaba sarf etmeniz de mümkün olmayacaktır. Bu seviyeye bireysel güven, duygusal güven, finansal denge hali, sağlık ve iyilik, kazadan ve hastalıktan uzak olma gibi birçok alt başlık ekleyebiliriz. Ancak piramidin ilk iki seviyesi, görebileceğiniz gibi "temel ihtiyaçları" oluşturuyor. En biyolojik olan, evrimsel kökenleri en eskilere dayanan ihtiyaçlar.

Bu ihtiyaç, korunma, barınma, kural ve yasalara uyma gibi gereksinimlere dayanmaktadır, ve buna bağlı olarak kişi korku ve kaygısını azaltacaktır. İnsan tehlikelere karşı savunmadadır ve sahip olduğu şeyleri korumaya yönelik bir güdüye sahiptir. Bu ihtiyaçlar, kişiler arası ilişkiler için de geçerlidir. Yani, insan diğer insanlarla olan ilişkileri için de, bu ilişkiyi korumayı ve güvenli bir şekilde sürdürmeyi istemektedir.

3) Sosyal İhtiyaçlar

Üçüncü seviyede aidiyet ve sevgi ihtiyacı geliyor. Eğer bir bilimsever olarak kendinizi sosyal çevrenizde yalnız hissettiyseniz, bu ihtiyacın ne kadar rahatsız edici olabileceğini bilirsiniz. İnsan, sadece biyolojik değil, sosyal de bir hayvan türü. Dolayısıyla bir bireyin hayatta kalmayı ve güvende olmayı başardıktan sonraki en temel ihtiyacı, yakın arkadaşlıklar ve dostluklar kurmak, belirli gruplara ait olmak, onlarla ortak hedefler doğrultusunda çalışmak...

İnsanlar tek başına yaşayamazlar, yaşamlarını sürdürebilmek için başkalarının varlığına gereksinim duyarlar. Başkalarıyla birlikte yaşama, başkaları tarafından kabul görme, arkadaşlık, sevme ve sevilme gibi sosyal ihtiyaçlar insanlar için önemlidir. Fizyolojik ve sosyal ihtiyaçlarının giderilmesi kişinin diğer ihtiyaçları için bir kaynak oluşturmaktadır. Eğer insanlar sosyal ihtiyaçlarını gideremezlerse, aidiyet duygusundan yoksun, yalnız ve terkedilmiş hissedeceklerdir. Aile kurma ve etrafındaki kişilerle duygu alışverişinde bulunma gibi davranışlar insanların sosyal ihtiyaçlarından kaynaklanmaktadır.

4) Değer Verilme/Saygınlık İhtiyacı

En tepeden önceki son basamakta ise özgüven ihtiyacı yer alıyor. Yani ayrıcalıklı ve başarı olma hissi. Bu, biraz ego tarafımızla ilgili... Toplumdaki yerimizin ve değerimizin diğerlerince görüldüğü, fark edildiği, önemsendiği hissi... En nihayetinde birçok insan, saygı görmek ister. Kimse insanlar kendisini kötüye kullansın, itip kaksın istemez. Bağımsızlık duygumuz, kendimize güvenmemiz ve özgürlük arayışımız da buradan gelir. Bir önceki seviye ve bu seviye, bir araya gelerek psikolojik ihtiyaçlarımızı oluşturur.

Bu ihtiyaç çift yönlü bir ihtiyaçtır. Yani, birey hem kendisine güven ve saygı duymak isterken hem de başkaları tarafından böyle görülmek ister. Başkaları tarafından değer görmek, kişinin de kendine güven duymasına ve başarılı olabileceğine yönelik bir inanç geliştirmesine neden olmaktadır. Başarı, statünün göstergesi olarak kabul edilmektedir ve başarmışlık hissi değer verilme ihtiyacını karşılamak için oldukça önemli kabul edilmektedir.

5) Kendini Gerçekleştirme İhtiyacı

Ve nihayet, zaten konuştuğumuz son basamağa geliriz: Kendi kendini gerçekleştirme... Maslow, bunu şu ölümsüz sözlerle ifade etmiştir: "Bir insan, olabileceğinin en üstü olmalıdır." Tüm temel ve psikolojik ihtiyaçlarımızı karşıladıktan sonra, bu seviyedeki ihtiyaçlarımızı gerçekleştirebiliriz. Resme ilgimiz varsa ressam olabilir, bir şeyler yaratmakta iyiysek mühendis olabiliriz. Sadece kariyer olarak düşünmeyin: İyi bir ebeveyn olabiliriz, iyi bir eş olabiliriz. Kendimize yeni hedefler koyup, onların peşinden gidebiliriz. Olabileceğimizin en iyisi neyse, o olmaya çalışabiliriz.

Bu ihtiyaç hiyerarşinin en üst basamağında yer almaktadır. Her bireyin kendine ait yetenekleri ve karakteri vardır. Birey bu kendine ait özelliklerini geliştirme ve kanıtlama ihtiyacı hissetmektedir. Fakat, bu ihtiyacın karşılanabilmesi için, diğer alt basamaklardaki ihtiyaçların yeterince karşılanmış olması gerekmektedir. Aksi takdirde bireyin kendini gerçekleştirmesi çok mümkün değildir.

İhtiyaçları Anlamak, İnsanı Anlamaktır!

Bu ihtiyaç basamaklarının her birinin kötüye kullanılabileceğine dikkatinizi çekeriz. En temel fizyolojik ihtiyaçların kötüye kullanılması, kölelik ve ucuz işçilik gibi kurumları doğuruyor. İnsanlar, en temel ihtiyaçlarını karşılayabilmek için, başkalarına muhtaç yaşıyorlar. Örneğin 3. seviye olan sosyal aidiyet duygusunun kötüye kullanılması, faşizm gibi baskıcı rejimleri doğuruyor. Yani bu ihtiyaçlarımızı anlamak, toplumumuzu anlamamız yönünde önemli bir adım.

Sadece toplumu da değil... Bu hiyerarşiyi anlamak, kendimizi anlamak demek. Örneğin aşağılık kompleksi, 3. seviye ihtiyaçların karşılanamamasından doğan bir psikolojik sorun olarak görülebilir. 1. ve 2. seviye ihtiyaçlarımızı anlamak, biyolojik kökenlerimizi fark etmemizi sağlayabilir. Her seviyenin kendince önemi vardır ve bunlardaki sorunları anlamak, insanı anlamamızı mümkün kılar.

Agora Bilim Pazarı

DNA Premium Pamuk T-Shirt - XXL, Mavi

Devamını Göster

₺699.90

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Maslow'un Hiyerarşisine Yöneltilen Eleştiriler

Tabii ki Maslow'un bu hiyerarşisi bolca eleştirilmiş, eleştirilere karşı da çok sayıda cevap üretilmiştir. Yani bu bitmiş bir tartışma değil. Ancak bir iki noktaya dikkatinizi çekmek istiyoruz.

Öncelikle Maslow, bu hiyerarşiyi oluşturmak için, Albert Einstein veya Frederick Douglass gibi insanlığın en üst düzey isimlerinin ihtiyaçlarını ve hayatlarını konu edindi. Yine son derece meşhur bir şekilde Maslow, "sakatları, gelişememişleri, büyüyememişleri ve sağlıksız olanları araştırmak, sadece sakat bir psikolojiyi ve sakat bir felsefeyi mümkün kılar" demişti. Gerçekten de, üniversite öğrencilerinin en üst düzeydeki %1'lik dilimini araştırmalarına dahil etmişti. Bu, örnekleme önyargısına sebep olmuş olabilir.

Maslow'a yöneltilen bir diğer eleştiri, hiyerarşinin bireyci toplumları konu ediniyor olmasıdır. Dikkatinizi çekmiş olabileceği gibi, her ne kadar topluma ufak tefek atıflar varsa da, ihtiyaçlar hiyerarşisinin hep bireyle ilgili olduğu görülebilir. Ancak insan toplumlarının hepsi bireyci değildir, toplumcu halklar da bulunmaktadır. Örneğin bu tür toplumlarda aidiyet ihtiyacı, başarılı olma veya özgür olma ihtiyacından daha üstün olabilir. Bunu bireyci bir perspektiften incelersek, "yanlış bir davranış" olarak görebiliriz. Halbuki bu konuda doğru veya yanlış var mı, tartışılır.

Piramit Sembolizminin Yanıltıcı Doğası

Bu çerçevede hiyearşinin genelleme yapmak için yeterli olup olmadığı da bolca tartışıldı. Örneğin bu ihtiyaçlar yaşa göre, cinsiyete göre, sosyoekonomik duruma göre değişiyor olabilir, öyle değil mi? Bir de, başta söylediğimiz gibi, bu ihtiyaçları bir piramite oturtmak oldukça yanıltıcı. Çünkü piramit, bir seviye tamamlanmadan diğer seviyelere ulaşılamayacağı algısını oluşturuyor. Halbuki insan zihni, ihtiyaçlarını paralel olarak işleyebilecek kadar gelişmiş bir makina. Bu nedenle zamana bağlı olarak bu seviyelerin bir kısmı daha önemli, bir kısmı daha önemsiz, bazıları eş zamanlı olarak eşit miktarda önemli olabilir. Birinde meydana gelen sorunlar, diğer seviyeleri her zaman hiyerarşik olarak etkilemeyebilir.

Bu yüzden bu ihtiyaçlar kimi zaman yukarıdaki gibi bir grafikle de gösterilebilir. Bu grafikte yatay eksende kişisel gelişim var, düşeyde ise farklı ihtiyaçların şiddeti var. Her bir renk, ayrı bir ihtiyaç türüne karşılık geliyor. Görebileceğiniz gibi bu grafik, çok daha eş zamanlı bir algı oluşturuyor; ancak anlaması piramit kadar kolay değil.

İhtiyaçlar Hiyerarşisine Yönelik Ek Bilgiler

Her yeni ihtiyacın giderilmesi yeni bir ihtiyacın da doğması anlamına gelir. Bu durumda, sürekli bir gerilim vardır aslında ve bir dengeye kavuşmak hem olası değildir hem de kişi tarafından istenmez. Maslow’a göre “yoksunluk güdüleri” (açlık, susuzluk, cinsiyet vb.) gerilimi azaltmaya yöneliktir, yani bu ihtiyaçlar giderildiğinde kişi dengeyi kurabilir. Fakat, gelişme güdülerinin ise başarılması daha zordur, çoğu kez erişilemez hedeflerdir ve bu ihtiyaç dengede olan kişinin aynı zamanda sürekli bir gerilime sahip olmasına neden olur.

Bir ihtiyacın belirmesi için, bir önceki ihtiyacın %100 giderilmiş olmasına gerek yoktur. Örneğin, bir kişi fizyolojik gereksinimlerini %70, sevgi gereksinimlerini %50, saygınlık gereksinimlerini %40, kendini gerçekleştirme gereksinimini %10 gidermiş olabilir.

Maslow bu beş temel ihtiyacın dışında iki tane daha ihtiyaç belirtmiştir. Bunlar, bilişsel gereksinimler ve güzelduyusal (esthetic) gereksinimleridir. Fakat, kendini gerçekleştirme ihtiyacının bu ihtiyaçları kapsadığı düşüncesi ile bu ihtiyaçlar ayrı ayrı incelenmemiştir. Değişen yaşam koşulları dolayısıyla, Maslow’a ait bu ihtiyaçlar hiyerarşisi gözden geçirilmektedir. Özellikle teknolojinin gelişmesi ve kişilerin hayatında önemli bir yere sahip olması bu hiyerarşinin gözden geçirilmesi gerektiğinin kanıtı olarak düşünülmektedir.