Kuşlar Hakkındaki En Büyük Yanılgı: Kuşlar Nerede Uyur?

Kuşlar hakkında insanlarla konuştuğumda bir yanlış anlama tekrar tekrar ortaya çıkıyor, herkesin yanlış anladığı bir şey. Üstelik de kalın kafalı olmayanların da. Kalın kafalılar birçok şeyi yanlış anlar. Bu insanlar, kendilerinin akıllı olduğunu düşünüyorlar, genel olarak öyleler de. Sadece kuşlardan anlamıyorlar.

Kuşlarla ilgili bu yanılgı nedir? Umarım oturuyorsunuzdur çünkü söylüyorum: Kuşlar yuvalarında uyumaz.

Hayır, uyumaz. Zihnimizdeki görüntü çok hoştur: küçük bir kuş, sabahın erken saatlerinde solucan toplamaktan yorulmuş, sıcacık küçük yuvasında ufak bir yapraktan örtüyü kaldırıyor ancak durum böyle değil. Yuvalar (tabii yuva yapan kuşlar için; çoğu kuş yuva yapmaz) yumurtaları ve yavru kuşları muhafaza etmek içindir. Yuvalama mevsimi bittiğinde yuvalar pislik içindedir: Yavruların dışkılarıyla sıvanmış durumdadır, hatta bazen içinde ölü bir yavru bile olabilir. Bu pislikler asalakları ve yırtıcı hayvanları cezbeder, kuşların da artık yuvalara ihtiyacı kalmamıştır zaten.

Bu durumda kuşlar nerede uyur? Birçok yerde. Kuşların uyumak için yerleşmelerine “tüneme” denir ve aradıkları, temelde, güvenlik ve sıcaklıktır. Ötücü kuşlar, kedi ve benzeri şeylerden kaçınmak için yerden, baykuşlardan kaçınmak için de açık alanlardan uzak durur. Yoğun çalılar veya ağaç yaprakları uygundur. Daha büyük kuşların daha çok seçeneği vardır; onlar suyun üzerinde, dalda hatta sadece yerde bile uyuyabilir.

Gerçi tüneklerin çok azı tamamen güvenlidir, bu nedenle bazı kuşlar kelimenin tam anlamıyla bir gözü açık uyuma yeteneği geliştirmiştir. Çoğu kuşun gözleri (insan gözünün aksine) beynin sadece bir tarafına bilgi gönderir. Tek yarımküresel yavaş dalga uykusu (unihemispheric slow-wave sleep) (TYYDU), kuşların beyninin bir yarımküresi uyanık ve alarmdayken diğer yarımküresinin derin bir uykuya dalmasını sağlar. Kuşlar, tüneklerinin güvenlik derecesine göre TYYDU’yu devreye alıp devreden çıkarabilir: Örneğin büyük bir ördek sürüsü açık bir gölde tünekliyorsa sürü merkezinin güvenliğindeki kuşlar sistemi tamamen kapatabilir, sürü kenarında açıkta olan kuşlar ise alarmda olmak için TYYDU uyuyabilir. Dahası da var, bilim insanları bazı kuşların uçarken uyuyabilmesi için TYYDU’yu kullandığını düşünüyorlar.

Tamam, yani kuşlar yuvalarında uyumaz. Daha da ayrıntıya inelim. Birçok farklı kuş türü vardır ve farklı şekillerde tünerler. Bir sonraki kokteylde herkesin gerçekten gözünü kamaştırmanız için işte size farklı kuş ailelerinden bazılarının nasıl tünedikleri hakkında bilgi:

Kazlar ve ördekler. Çakalın en sevdiği şey büyük, tombul, lezzetli, uyuyan bir kazın üstüne atlamaktır. Büyüklüğü ve tombulluğu, bir de üstüne perdeli ayağı, bu su kuşunun ağacın güvenliğinde uyumasını imkânsız hâle getirir. Kazlar ve ördekler geceleri çoğunlukla suyun üstünde uyur. Kartallar ve şahinler de geceleri uyuduklarından tehdit oluşturmaz, yüzerek yaklaşan yırtıcı da sudan titreşimler gönderip onları uyandıracaktır. Adacıklar da işe yarar. Su kuşu genellikle tek ayağının üstünde durarak kıyıda da uyur (diğer ayağını tüylerinin sıcaklığı arasına sokarak).

Balıkçıllar ve akbalıkçıllar. Uzun bacaklılardan, su kıyısında yaşayan bu büyük kuşlar, sadece kendileri gibi büyük yırtıcılardan korunur: timsahlar ve kartallar. Balıkçıllar ve akbalıkçıllar, sürüngen ikazı için su titreşimlerine güvenip bazen sığ sularda tüner, fakat daha çok su kenarındaki ağaçlarda büyük sürüler hâlinde uyur.

Sahil kuşları. Çoğu zamanlarını açık kumsallarda geçiren çulluklar ve yağmur kuşları, uyanık olduklarında bile pike yapan yırtıcı kuşların saldırısına uğrayabilir. Ağaç dallarına tünemek veya suda yüzmek için donanımı olmadığından uyumak daha da tehlikeli bir meseledir. Sahil kuşları sadece ellerinden gelenin en iyisini yaparak (birbirlerine alarm işareti vermek için) büyük sürüler hâlinde açık kumsallarda tüner ve tetikte kalmak için neredeyse hep TYYDU’yu kullanır.

Şahinler, kartallar ve baykuşlar. Şu eski 800 librelik (yaklaşık 360 kiloluk) goril bilmecesini* biliyor musunuz? Şahinler ve kartallar için de aynı şey geçerli: Onlar da istedikleri yerde uyur. Büyük yırtıcı kuşlar, yerden yüksekte oldukları sürece başka yırtıcılardan korunmak zorunda değildir, bu nedenle genellikle sadece bir yerlerde bir ağaç dalı bulmaları yeterlidir. Baykuşlar da çoğunlukla gündüzleri ağaçlarda uyur, ya (ışığın biraz kesilmesi için) yoğun yapraklar arasında ya da -bazı türler için- ağaç kovuklarında.

Orman tavukları ve bıldırcınlar. Uyku, belki de en çok bu adamlar için tehlikelidir: tombul ve ağız sulandırıcı ve tipik zayıf uçma kabiliyeti. Onları her şey yer. Bulabildikleri en güvenli yerlerde uyur, TYYDU’yu kullanır ve savunma amacıyla kamuflaj yapar. Çil kekliği (spruce grouse veya ruffed grouse) gibi ağaçların olduğu yerlerde yaşayan kuşlar yukarılara uçup ağaç dallarında uyur. Ağaçların değil de küçük bitkilerin olduğu yerlerde söğüt kar tavuğu gibi kuşlar bu bitkilerde uyur. Hiçbir şey yoksa -ne ağaç ne de çalı- diyelim ki toprak da karla kaplıysa, ak kuyruklu kar tavuğu gibi kuşlar bütün tüylerinin beyazlığına güvenip karlı yamaçlara sokularak yatar.

Ağaçkakanlar. Çoğu ağaçkakan ağaç kovuklarında tüner, ya yuva olarak kullandıkları kovuklarda ya da sadece uyumak için oyduklarında. Aslında birçok kuş ağaç kovuklarında uyur veya herhangi bir delikte ya da üstü kapalı bir alanda. İnsanlar da çatıların, köprülerin, ağıl saçaklarının ve denizliklerin altında korumalı kuytu alanlar yaratarak kuşlara yardım etmişlerdir.

Kargalar, kırlangıçlar, ebabiller, sığırcıklar. Bu kuşlar yakın akraba değildir ancak olağanüstü bazı toplu tüneme davranışları hepsinde görülür. Bazı türler sosyal nedenlerle veya güvenlik nedeniyle ya da sıcaklık için beraber uyumayı seçer, bazen kocaman sürüler hâlinde. Bu sürüler gün batımında toplandıklarında oluşan manzara, kimileri için hayret verici kimileri içinse ürkütücüdür, ancak kesinlikle bakışlarınızı alamayacağınız bir şeydir. Maryland’deki yüzlerce kargayı, Florida’daki binlerce ağaç kırlangıcını, Wisconsin’deki bir ortaokulun üstüne üşüşen baca ebabillerini gösteren videoları ve virüs gibi yayılan, Birleşik Krallık’taki ünlü sığırcık sürüsü videosunu muhakkak izleyin.

Peki ya diğer kuşlar? Kalan kuşların çoğu –tüm kuş türlerinin yarısından daha fazlası- ötücü kuşlar takımından tüneyen kuşlardır. Klasik kuş gibi kuşlar: serçeler, bülbüller, kardinal kuşları, alakargalar, kiraz kuşları vs. Tüneyen bu kuşlar uyumak için çoğunlukla çalı, çalı çit ve ağaçlar gibi yoğun bitkileri kullanır. Gün batımında uçarak gelir, uygun boyuttaki bir dala tutunur ve uyuyakalırlar.

Tüneyen kuşlar, uyurken tüneklerinde nasıl tünemiş kalırlar, diye sorabilirsiniz. Tabii ki, evrim. Tüneyen ötücü kuşlar, bacaklarında, bir tüneğe konduklarında istemsizce orayı kavrayarak kapanan “bükücü tendonlar (flexor tendons)” geliştirmişlerdir. Kuş, bacağını düzleştirene kadar tendonlar gevşemeyecektir, bu nedenle hazır olana dek kuş yerinden fiziksel olarak ayrılamaz. Kavrama o kadar sıkıdır ki bazı kuşlar baş aşağı durumda uyurken görülebilir. Bana çok rahat görünüyor, ayrıca yuvaya da ihtiyaç yok.

* Çevirmen Notu: Bilmece şöyledir: Soru: "800 librelik bir goril nereye oturur?" Cevap: "Nereye isterse." 800 librelik goril, ayrıca “istediği şeyi yapabilecek kadar güçlü kişi veya şirket” için kullanılan bir deyimdir.