Hayvan Etiği ile İlgili Okumanız Gereken 20 Kitap

Her yıl en az 60 milyar hissedebilen canlıyı (yüz tanıyan, rüya gören, sosyalleşen, bir dereceye kadar akıl yürütebilen, acı kaynağından kaçan ve çığlık atan, iletişim kuran, sosyalleşen, favori oyun ve yemeği olan) yemek için öldürüyoruz. Bunların çok büyük bir kısmının fiziksel ve psikolojik acı çektiği açıkça görünüyor. Yalnızca tabağımızda yemek olarak değil; kıyafet, kozmetik, yarışlar ve sirkler, deneyler vb. birçok alandaki hayvan kullanımı modern toplumların temel mekanizmasının çekirdeğinde yer alıyor gibi duruyor. Bu ahlaken tartışmaya değer bir mesele ki bundan ötürü felsefecilerin uygulamalı etik başlığında en çok tartıştığı konu başlıklarından biri hayvan hakları olmaya devam ediyor.

Hayvan hakları meselesi; ahlak felsefesi, hukuk, bilişsel bilimler, psikoloji, dinler tarihi, antropoloji ve daha birçok entelektüel alanla temas eden ve ilk bakışta görüldüğünden çok daha kapsayıcı, belirleyici ve mühim olan bir konuma sahip. Bu nedenle hayvan hakları ve etiğine yönelik kitapları okuyarak bu konuda daha fazla bilgilenmek son derece önemli.

Hayvan Etiği ile İlgili Okumanız Gereken 20 Türkçe Kitap Listesi

Listede 20 Türkçe metin var, bunların çoğu hayvan haklarına yönelik etik zeminde kaleme alınmış felsefe metinken bazıları tarih ve ilahiyat metinleri. Türkçe literatürde yer almasına rağmen oldukça teknik bir içeriğe sahip olduğundan Sue Donaldson ile Will Kymlicka'nın Zoopolis: Hayvan Haklarının Siyasal Kuramı adlı metnine, Jonathan Safran Foer'in Hayvan Yemek ile Jeffrey Moussaieff Masson'un Tabağındaki Yüz: Gıda Hakkındaki Gerçekler adlı kitabına yer vermedik.

David Degrazia-Hayvan Hakları

Degrazia, biyoetik ve hayvan etiği tartışmalarında önemli bir isim, bu konular üzerine yazdığı birçok önemli metni var. Kitapta öncelikle hayvan ahlaki statüsü gibi oldukça temel bir noktadan konuya giriş yapılıyor. Daha sonra acı çekme ve ölüm söz konusu olduğunda hayvanlara yönelik yaklaşımımızın ahlaki zemini irdeleniyor; hayvanların gıda olarak tüketilmesi, hayvanat bahçeleri, evcil hayvanlar ve hayvan deneyleri konu başlıkları ile mesele daha derinleştiriliyor. En temelde, hayvan hakları tartışmasında oldukça belirleyici olan ahlaki haklar ile ahlaki sezgiler gibi temel kavramlar ile ne kast edildiğini gözler önüne sermesi itibarıylaoldukça iyi bir başlangıç metni.

Sherry F. Colb-Vegan Olmak için Bahaneler

Kitabın genel stratejisi, geliştirilen bir kuram çerçevesinde tüm meseleleri tek potada eritmekten ziyade teker teker konu ve problemleri kendi özgül ağırlıkları ile titiz bir şekilde incelemek üzerine kurulu. Hayvan hakları ve veganizm söz konusu olduğunda Türkçe literatürde ilk okunması gereken kitaplardan bir tanesi olduğunu söylemek mümkün. Teker teker bitkiler, sağlık, doğallık argümanı, insancıl üretilen hayvanlar tartışması gibi temel konuların yanı sıra dini argümanlar; vegan birinin kürtaja nasıl bakması gerektiği gibi konu başlıklarında inceleniyor. Kitapta vegan tutumun ve teorinin ana omurgası oldukça tutarlı bir şekilde savunuluyor. Hayvanların gereksiz acı çekmeme hakkı, mal ve kaynak olarak kullanılmama hakkı gibi temel etik argümanlar üzerinde de duruluyor.

Peter Singer & Jim Manson-Aslında Ne Yiyoruz, Nasıl Yiyoruz?

Hayvan kullanımı söz konusu olduğunda meselenin yalnızca tabağımızda ne olduğuna indirgenemeyeceği, ilk vegan derneğinin kurucuları tarafından da dile getirilmiş olan oldukça önemli bir uyarıdır. Buna rağmen hayvan kullanımının en yoğun gerçekleştiği noktanın hâlâ tabağımızda ne olduğuyla ilgili olması gerçeğini de göz ardı etmemek gerekir. Diğer yandan bu gerçeklik yalnızca hayvan hakları değil çevre etiği, gıda ve tüketim etiği ve adil ticaret açısından da önemlidir. Kitap, doğrudan sahaya indiği ve deneysel bir içeriğe sahip olduğu için dikkat çekici. ABD'de yaşayan ve 3 farklı beslenme alışkanlığı olan 3 ailenin gıda ve tüketim tercihleri hayvan hakları, çevre etiği ve adil ticaret açısından kıyaslanıyor ve vegan bir tutum geliştirmiş olan ailenin yaşam pratiğine dikkat çekiliyor.

Peter Singer-Neden Vegan?

Singer bu kitabında kendisine yöneltilen bazı itirazlardan, "esnek vegan" teriminden sonra Hayvan Özgürleşmesi kitabının yarattığı etkiden ve hayvan refahı konusuna ilgi duymasını sağlayan Oxford Vejetaryen grubu ile Ryder'ın etkisinden söz ediyor. Ayrıca özellikle endüstriyel çiftliklerdeki tavukların içinde bulunduğu durum örneği ile kendi yaklaşımının sınırlarını tekrar hatırlatıyor, balıkların durumunu ve yapay et meselesini inceliyor. Emek-zaman maliyeti açısından oldukça derli toplu bir içeriği sahip ve bazı pasajlar doğrudan Jim Manson ile kaleme aldığı Aslında Ne Yiyoruz, Nasıl Yiyoruz? kitabına atıf yapıyor. Bu nedenle iki metni birlikte veya peşpeşe okumak yerinde olacaktır.

Peter Singer-Hayvan Özgürleşmesi

Kitap hem hayvan hakları hem de uygulamalı etik tarihinde bir kırılma noktasını temsil ediyor. Singer çağdaşlarına nazaran alışılmışın dışında bir yöntem ile doğrudan hayvan üretim çiftliklerine ve mezbahalara girmiş veya girenlerin verilerinden faydalanmış ve daha anlaşılır bir dil kullanmıştır. Kitap sayesinde hayvan hakları kitleler arasında daha görünür olmuş, "türcülük" terimi popülerleşmiş ve meselenin teorik olduğu kadar pratik olduğu da anlaşılmıştır. Kitabın etkisinde kalan insanların zamanla bir tür yeni refahçı çizgide aktivizm yaptığını hatta PETA gibi hayvan refahı oluşumlarının genel tutumunun bu kitap ile şekillendiğini söylemek yanlış olmaz. Zamanla, hayvan etiğindeki bir diğer eğilim olan Tom Regan'ın temsil ettiği deontolojik yaklaşım Singer'ın bu kitapta temsil ettiği faydacı yaklaşıma alternatif sunmuş olup bu iki yaklaşım arasındaki gerilimin de etkisiyle Gary Francione ve Anna Charlton abolisyonist yaklaşımın temellerini atmış olacaktır. Hayvan etiği söz konusu olduğunda birçok isimle birlikte Singer, Regan ve Francione'un temsil ettiği teorik yaklaşımların hâlâ tartışmaların karakterini belirlediği göz önüne alındığında kitabın önemi daha da anlaşılır hale gelecektir. İtiraf etmek gerekirse hayvan etiğine ilgi duymama sebep olan metinlerden biridir.

Peter Singer-Pratik Etik

Kitap, halihazırda birçok üniversitede Uygulamalı Etik'e giriş metni olarak okutulmaktadır. Yazıldığı dönem itibarıyla da uygulamalı etik tartışmaları açısından referans kitap ve kurucu metin olduğunu söylemek mümkündür. Singer benimsediği faydacı etik yaklaşımı; ötanazi, kürtaj, çevre etiği ve iklim değişimi, sivil itaatsizlik ve terörizm, yoksulluk ve adaletsizlik ve elbette hayvan refahı gibi birçok meseleye uyguluyor. Kitapta üç önemli tema var: eşitlik ne demektir ve neden önemlidir?, faydacılık hangi durumlarda ahlaken doğru ve öldürmek ne zaman kötü veya ahlaken yanlış olur? Kitabı okurken bu temaları göz önüne almak ve Singer'ın hayvanlara yönelik yaklaşımını onun temel faydacı yaklaşımı çerçevesinde okumak gerekir.

Gary L. Francione-Hayvan Haklarına Giriş: Çocuğunuz mu Köpeğiniz mi?

Francione'un yaklaşımı abolisyonist kuram olarak bilinir. Bu kitapta mevcut yaklaşımın bir izleğini bulmak mümkündür. Hayvanlar söz konusu olduğunda söylediklerimiz ile yaptıklarımız arasında niçin bir uçurum olduğu sorusu ile konuya giriş yapılıyor. Daha sonra hayvanların mal ve kaynak olarak tanımlanması ve gereksiz yere acı çektirilmeme haklarının çiğnenmesi gibi meseleler inceleniyor. Eşit gözetilme ilkesi, hayvanların meşru çıkarları, "kişi" ve "hak" kavramlarının temelleri gibi ahlaki boyutların yanı sıra hayvan refahı uygulamalarını ve faydacılara yönelik eleştiriler de kitapta yer alıyor. İnsanların, hayvanlar söz konusu olduğunda ıssız bir ada veya yanan evden kimi kurtarırsınız, gibi düşünce deneylerine başvurmasının pek de sağlıklı olmayan bir ahlaki kavrayış ve düşünce biçimine işaret ettiği vurgulanıyor. Hayvan hakları hareketinde abolisyonist kuramın etkisi göz önüne alındığında okumanız gereken temel metinlerden biri olduğunu söyleyebiliriz.

Gary L. Francione-İnsan Neden Vegan Olur?: Hayvan Kullanımı Tartışmasına Bir Giriş

Kitap, Sherry F. Colb'un Vegan Olmak İçin Bahaneler kitabındaki benzer bir stratejiyi birçok açıdan daha öz ve rafine bir şekilde gerçekleştiriyor. Hayvan hakları söz konusu olduğunda "İyi ama bitkilerin de canı var!" örneğindeki gibi 36 farklı "İyi ama .......!" itirazını teker teker inceliyor. Beslenme, sağlık, doğallık, çevre, Tanrı'nın emirleri, balıklar, hayvanların birbirlerini yemesi, ıssız bir adaya düşülse ne olacağı gibi pratik ve teorik birçok konu inceleniyor. Giriş düzeyinde hayvan haklarına ilginiz varsa okuma sıranızda öncelik verebilirsiniz.

Gary L. Francione & Anna Charlton-Hayvan Haklarını Savunmak: Abolisyonist Veganın El Kitabı

Charlton ve Francione bu kitabında hayvan haklarını büyük oranda pratik bir kaygı ile aktivizm boyutunda ele almaktadır. Kitapta incelenen konu, nasıl bir pratik strateji izlenmesi gerektiği ve nasıl bir teori-pratik bütünlüğü olması gerektiğidir, ki bu sayede hayvan hakları konusuda kitleler arasında başarılı bir ahlaki tutum motive edilebilsin. Bu çerçevede abolisyonist bir zeminde farklı ülkelerden vegan aktivizm örnekleri inceleniyor.

Gary L. Francione-Veganlığı Anlamak: Hayvanların Ahlaki Değeri

Francione'un bu kitabı diğer kitaplarından farklı olarak pratikten çok felsefi ve teorik bir içeriğe sahip:

• Ahlaki değer nedir?
• Hak nedir?
• Ahlaki yükümlülük ne demektir
• Nelere yönelik ahlaki yükümlülüğümüz var?
• Kişiler, eşyalar ve hayvanlar ayrımı ne anlama gelir?
• Hayvanların mülk ve eşya olarak tanımlanmasındaki ahlaki problem nedir?

Bu soruların yanı sıra Hissedebilircilik yaklaşımının sınırları, Singer'ın hayvan özgürleşmesi ile Regan'ın hayvan hakları yaklaşımlarının ayrıntıları ve hayvan haklarının etik temelleri tarihsel ve etik bir çerçevede soruşturulmaktadır. Francione'un temsil ettiği abolisyonist yaklaşımı anlamak adına iyi bir başlangıç metnidir.

Tom Regan-Kafesler Boşalsın: Hayvan Haklarıyla Yüzleşmek

Regan, hayvan hakları tartışmalarına Kantçı bir kaynaktan yola çıkarak deontolojik bir kimlik kazandırması itibarıyla oldukça önemli bir isimdir. "Kendi yaşamının öznesi" olmak gibi özgün katkıları ile birlikte Regan'ın ana kitabı The Case for Animal Rights henüz dilimize kazandırılmamıştır ama çok yakın zamanda raflardaki yerini alacaktır. Kafesler Boşalsın adlı kitabı, The Case for Animal Rights kitabı kadar felsefi derinliğe sahip olmasa da Regan'ın ana tutumunu kavramak açısından oldukça mühimdir. Regan bu kitabı daha çok genel okuyucu kitlesi için kaleme almış gibidir. Hayvan hakları savunucularının neyi amaçladığı, temel ahlaki motivasyonlarının ne olduğu birçok pratik örnek ile incelenmektedir. Daha sonra ise insan hakları ve hayvan hakları terimleri ele alınmakta ve söylemek ile yapmak arasındaki pratik farklılığa odaklanılmaktadır. Son bölümde hayvanların yiyeceğe, giyeceğe, performansçılara ve yarışçılara dönüştürülmesi ele alınmaktadır. Tüm metinde izlerini görebileceğiniz ahlaki tutum aynı zamanda kitabın başlığını da belirlemiştir: ".... İnsanların hayvanları sömürmesi söz konusu olduğunda hakların tanınması reformu değil, eski uygulamanın topyekûn feshedilmesini gerektirir. Hayvanlara iyi davranmak yetmez. Zulümden kaçınmak yetmez. Hayvanları ister gıda ister giyim ister eğlence ya da araştırma amacıyla sömürüyor olalım, hayvan hakları hakikatinin gerektirdiği şey, kafeslerin genişletilmesi değil, kafeslerin tamamen boşaltılmasıdır.”

Carol J. Adams-Etin Cinsel Politikası: Feminist-Vejetaryen Eleştirel Kuram

Feminist-vejetaryen kuramın başlangıç noktası oldukça açıktır: Dil var olan olgusal durumları ve ahlaki meseleleri maskelemek için oldukça işlevseldir, "kayıp gönderge" çoğu zaman "et" değil "hamburger" yediğimize işaret eder. Tabağımızda olan şey, hissedebilen bir canlı olmaktan çok, artık farklı bir isimle anılan "gıda"dır. Diğer yandan ayrımcılık ve sömürü söz konusu olduğunda yalnızca kendi türümüzü göz önüne almamak gerekir. Adams'ın kitabı reklamlar, gazete küpürleri, şarkı sözleri ve filmlerden ve tabi ki etin "ataerkil metinleri" adını verdiği edebiyat dünyasından yola çıkarak bazen I. Dünya Savaşı bazen feminist yazarların mücadelesine odaklanıyor. Birçok açıdan dikkat çekici iddialar içermesi ve hayvan hakları tartışmasının kapsamına işaret etmesi itibarıyla oldukça önemli bir kitap.

Valéry Giroux & Renan Larue-Veganizm

Kitap, toplamda 4 bölümden oluşuyor: "Karnizm: Kırılgan Bir Hegemonya", "Veganların Felsefesi", "Veganlar" ve "Hayvan Özgürlüğüne Doğru". İlk bölümde hayvanlarla kurduğumuz ilişkinin çoğunlukla tek yönlü bir sömürü biçiminde var olduğu ve bu sömürünün felsefi, psikolojik ve kültürel birçok noktası bulunduğuna işaret ediliyor. Daha sonra türcülük, hayvan sömürüsünün inkâr mekanizmaları, hayvan haklarının felsefi gelişimi ve istatistiksel verilere dayalı bazı çıkarımlar sizi karşılıyor. Son olarak dünya manzarasını değiştirmenin olanaklılığı aktivizm çerçevesinde ele alınıyor.

Yağmur Özgür Güven & Oğuzcan Kınıkoğlu-Hayvan Deneyleri

Hayvan hakları tarihçesinde "hayvan deneylerinin" ahlaki statüsü oldukça önemlidir. Hatta hayvan hakları ve veganizm karşıtı birçok argüman, hayvan deneylerinin zorunluluğu üzerine inşa edilmiştir. Bu açıdan hayvan deneyleri meselesine yakından bakmak öğreticidir. Kitap toplamda 4 bölümden oluşuyor: İlk bölümde Aristoteles'ten itibaren hayvan deneyinlerinde viviseksiyon ve diseksiyonun kısa bir tarihçesi sunuluyor ve insan deneylerinden bahis açılıyor. Diğer bölümde var olan bu deneylere karşı zaman içerisinde yükselen bilimsel ve ahlaki itirazlar ele alınıyor. Üçüncü bölümde hayvan deneylerinin her zaman için doğru bir yöntem olamayabileceğine yönelik bazı tarihsel örnekler ve eleştiriler ile birlikte istatistiksel veriler inceleniyor. Son bölümde ise hayvan deneylerinde alternatif yöntemler ile etik itirazlar tekrar konuşuluyor. Hayvanlar üzerinde yapılan askerî deneyler, kozmetik deneyler ve ebeveyn yoksunluk deneyleri sizi bir miktar şaşırtabilir.

Seyit Ankaralı-Hayvan Etiği

Kitap, Türkçe literatür açısından ihtiyaç duyulan bir derleme örneği. Prof. Dr. M. İhsan Karaman, Prof. Dr. Seyit Ankaralı ve Prof. Dr. Tuncay Sandıkçı katkılarıyla yazılmış olup toplamda 12 farklı makale içeriyor. İlk yazı Hristiyanlık ile hayvan etiği meselesini ele alırken peşinden gelen 3 makale ve en sonda yer alan makale İslami bir bakış açısıyla hayvan haklarını inceliyor. Diğer makaleler ise daha çok hayvan deneylerine odaklanırken Türkiye'de hayvan hakları ve et yemeye ahlaki bir pencereden bakmayı ele alıyor. Bazı bölümlerde hayvan hakları tartışmalarındaki ana argümanlara veya vegan kavrayışa eleştirel bakıldığını söylemek mümkün.

Editör Süleyman Turan-Kutsal ve Hayvan: Dinlerin Hayvanlara Bakışı

Kitap, çoğunluğu dinler tarihi ve ilahiyat alanında çalışma yapan 17 akademisyenin bir araya gelerek kaleme aldığı makaleler toplamından oluşuyor. Hayvan etiği tartışmalarında dinlerin hayvanlara bakışı son yıllarda ele alınan konular arasında yer alıyor. Çünkü kimi argümanlar temel motivasyonlarını dini açıklamalardan alıyor gibi duruyor. Kitapta Afrika yerel dinleri, geleneksel Türk dinleri, Yahudilik, Hristiyanlık, İslam, Hinduizm, Budizm, Caynizm, Sihizm, Konfüçyanizm ve Şintoizm gibi dünya dinlerinde hayvanların konumu ele alınırken modern hukukta hayvanlar, mitolojide hayvan imgesi ve sosyolojik açıdan insan-hayvan ilişkisi gibi makaleler de yer alıyor. Özellikle Uzakdoğu ve Güney Asya dinlerinde hayvanların konumuna dair epey dikkat çekici değerlendirmeler mevcut. Şayet hayvan etiğine dini çalışmalar ekseninde bakmak istiyorsanız bu kitap ile çok iyi bir başlangıç noktası yakalayabilirsiniz.

Ömer Obuz-Osmanlı'dan Erken Cumhuriyet'e Hayvan Katliamları ve Himaye: Kediler, Köpekler ve Kargalar

Bazen konu teorik olmaktan ziyade oldukça pratik ve politiktir. Son yıllarda sokak köpeklerinin toplatılması ve katledilmesine yönelik yükselen sesler, kamuoyunda bir "reçete" olarak sunulmaya devam ediyor. Fakat bu "reçete"nin geçmişte denendiği ve pek de başarılı olmadığını görmek tartışmaların biçimini değiştirebilir. Obuz'un kitabı bu açıdan oldukça değerli ayrıca meseleyi yaşadığımız topraklar bağlamında ele alması da mühim. Osmanlıların son döneminden Cumhuriyet'e dek uzanan modernleşme ve batılılaşma eğiliminin hem hayvanlara hem de sokak hayvanlarına yönelik bakışımızı nasıl değiştirdiği, Hayırsız Ada'da ölüme terk edilen köpek sürgünü, kedilerin katlini verimli kılmak için yapılan tartışmalar ve daha birçok mesele dönemin gazete küpürleriyle birlikte inceleniyor.

Claus Leitzmann-Vejetaryenlik

Kitap, konuyu temelden ele alıyor. Öncelikle sınıflandırmalar ve kavram tanımları sizi karşılıyor, daha sonravejetaryen beslenme biçimlerini okumaya geçiyorsunuz. Peşinden gelen iki bölüm meselenin tarihsel arka planını genellikle beslenme ve hayvan kullanımı çerçevesinde inceliyor. Son bölümler fizyolojik açıdan vejetaryen beslenmenin ayrıntılarını inceliyor, hastalıklarla etçil veya vejetaryen beslenme ilişkisi ve hamilelikte vejetaryen beslenme gibi konulara bakış atıyor. Kitabın bu anlamda çoğunlukla tıbbi ve fizyolojik bir içeriği sahip olduğunu söylemek gerekir.

Zülal Kalkandelen-Vegan Devrimi ve Hayvan Özgürlüğü

Zülal Kalkandelen hayvan hakları ve vegan aktivizmi denince akla ilk gelen isimlerden birisi. Kitapta medyada bolca yer kaplayan hayvan hakları ile ilgili meselelerin arka planı incelenmekte olup aynı zamanda çevreciler, feministler ve Marksizm ile hayvan hakları tartışmalarının etkileşim içinde olduğu konular irdeleniyor. Bu haliyle kitap, içerik çeşitliliği açısından oldukça zengin. Bir bölümde Cambridge Bilinç Deklerasyonu, diğer bölümde ise Hayvan Kurtuluş Cephesi'nin önemli isimlerinden Ronnie Lee ve başka etkili veganlar ile yapılan röportajlar sizi karşılıyor. Adalar'daki fayton tartışmalarından Nusr-et protestolarına ve Canan Karatay'ın bilim dışı iddialarına, hayvanat bahçeleri ve türcülük gibi birçok önemli konuya da yer veriliyor.

Michael Huemer-Bilgi, Gerçeklik ve Değer: Çoğunlukla Sağduyulu Bir Felsefe Kılavuzu

Huemer çağdaş analitik felsefede epistemoloji, din felsefesi, siyaset felsefi ve etik alanlarında çalışmalar yapan özgün bir felsefeci. Kitap; Felsefe ve Eleştirel Düşünme, Epistemoloji, Metafizik ve Etik olmak üzere 4 bölümden oluşmaktadır. Son bölümdeki Uygulamalı Etik-2: Hayvan Etiği başlığında sahip olduğu vegan perspektifi argümantatif bir biçimde yazıya dökmektedir. Acıya dayalı argümanlar, analojiye dayalı argümanlar ve hayvan refahı vs. hayvan hakları gerilimi, et yemenin savunulabilir olup olmadığı, yapay et, hayvan deneyleri gibi birçok konu irdeleniyor.