Güneş veya Ateş Deriyi Nasıl Yakar? Derideki Yanıklar Nasıl Tedavi Edilir?

Ateşin insan evrimindeki yerini daha önceden burada anlatmıştık. Benzer şekilde, ateşin ne olduğunu ve bitki ekolojisindeki rolünü de burada incelemiştik. Ancak ateşle sadece evrimsel açıdan değil, aynı zamanda yazımızın en başında değindiğimiz gibi kültürel ve dolayısıyla fizyolojik de bir ilişkimiz bulunmaktadır.

Bunu en yakından, vücudumuzu yaktığımızda deneyimliyoruz. Ateş veya kor demir gibi sıcak bir nesneye dokunmak, derimizi oldukça acı verici bir şekilde yakabilmektedir. Ülkemizin tarihinin en üzücü hatıralarından bazıları, insanların diri diri yakılmasını ve ateş kullanılarak acımasızca katledilmesini içeriyor.

Peki bu insanlar nasıl ölüyorlar? Ateşin ve yanmanın üzerimizdeki fizyolojik etkileri nelerdir? Gelin bunlara biraz bakalım. Çünkü bu gibi bir durumla karşılaştığınızda nasıl davranmanız gerektiğini bilmek, yanıkların etkisini dikkate değer bir şekilde azaltabilir; hatta bazı uç durumlarda hayatta kalma ihtimalinizi bile arttırabilir. Dolayısıyla yanıklar hakkında genel bir fikre sahip olmanın önemli olduğu unutulmamalıdır.

Yanık Nedir?

İlk olarak yanıklara bakmakta fayda var. Kabaca bir yanık, şu şekilde görünür:

Best Dark Spot Corrector

Buradaki, ikinci derece bir yanıktır. Birinci derece yanıklarda ("yüzeysel yanık" olarak da bilinir) sadece derinin üst tabakası yanar. Bu, çoğu zaman herkesin deneyimleyeceği bir hatadan kaynaklanır. Örneğin sıcak bir cismi anlık olarak tutmak gibi. Birinci derece yanıklara en tipik örnekse, güneş yanıklarıdır:

Mayo Clinic

Yanık Dereceleri

En yukarıdaki görselde, yanık derecelerinin yaklaşık olarak nasıl görüneceği gösterilmektedir. Bunları özetleyecek olursak:

• 1. Derece Yanıklar: Yüzeysel ve orta şiddetteki yanıklardır. Derinin epidermis, yani en dış tabakasının kızarması ile kendini belli eder. Bir örneği buradan görülebilir.
• 2. Derece Yanıklar: Buna kimi zaman "kısmi yanık" da denir. Eğer sıcak cisme temasın süresi uzarsa, derinin üst tabakaları yandıktan sonra sıcaklık daha alt tabakalara ulaşacak ve buradaki hücreleri öldürmeye başlayacaktır ve 2. derece yanık oluşabilecektir. Bu tarz bir yanık örneğini buradan görebilirsiniz.
• 3. Derece Yanıklar: "Tam yanık" olarak da bilinen bu yanıklarda sıcaklık tüm deri tabakalarını ve buradaki hücreleri yakıp geçer. Görüntü oldukça rahatsız edici olsa da, dilerseniz buraya tıklayarak bir örneğini görebilirsiniz.
• 4. Derece Yanıklar: Sıcaklık sebebiyle sadece deri değil, derinin altındaki dokular, kaslar ve kemikler de yanar. Yine, rahatsız edici bir görüntü olduğundan, buraya tıklayarak örneğini görebilirsiniz.

Ne Zaman Hastaneye Gidilmeli?

Yanıklarla ilgili her zaman aklınızda bulundurmanız gereken en önemli detay, bir kişinin ne zaman hastaneye götürülmesi gerektiğidir. Dolayısıyla her şeyden önce, bununla başlayalım. Eğer aşağıdaki durumlardan biriyle karşılaşırsanız, kişiyi derhal hastaneye götürmeniz gerekmektedir:

• Yanık, derinin tüm katmanlarını etkilediyse,
• Deriniz hayvan derisi veya kömürleşmiş gibi gözüküyorsa; üzerinde beyaz, kahverengi, siyah kısımlar görünüyorsa,
• Kişi bir bebekse veya yaşlıysa.

Tüm Yanıklarda Ortak Olarak Yapılması Gerekenler

Yanık derecesinden bağımsız olarak, her durumda yapmanız gereken bazı temel durumlar vardır. Bunlara bakacak olursak:

• Yanığa neden olan kaynağı derhal durdurun. Örneğin kişiyi yakan ateş kaynağı öncelikle durdurulmalıdır. Eğer vücudun bir bölümü veya tamamı yanıyorsa, kişi etrafta koşmak yerine durmalı, yere yatmalı ve kendi ekseni etrafında yuvarlanmaya başlamalıdır. Kişinin yanan bütün giysileri derhal çıkarılmalı, deriden uzaklaştırılmalıdır.
• Kan akışına engel olabilecek tüm giysileri çıkarın. Her türlü takı, kemer ve sıkı kıyafet derhal çıkarılmalıdır. Yanık bölgeler hızlı bir şekilde şişecektir; dolayısıyla kısıtlanmamalıdırlar.

Bunlardan bahsetmişken, ilk yardımdan bahsetmemek hata olur. Çünkü halk arasında çok ciddi bir yanılgı bulunmaktadır, bunu düzeltelim: Her yanığın tedavisinde soğuk su kullanılmaz! Her yanık türünde, farklı bir ilk yardım uygulaması söz konusudur. Genel bir bilgi olması açısından, ilk ve ikinci derece yanıklarda aşırıya kaçmadan soğuk su ve buz tedavisi faydalı olacaktır. Ancak üçüncü ve dördüncü derece yanıklarda su kullanımı hipotermi gibi ciddi sorunlara neden olabileceğinden asla deneyimsiz bir müdahalede bulunulmamalı ve acilen tıbbi yardım alınmalıdır.

Yanma sonrası oluşacak su kabarcıklarının nasıl tedavi edileceği tam olarak bilinmemektedir; ancak genellikle bu kabarcıkların patlatılmaması ve oldukları gibi bırakılmaları tavsiye edilir. Üçüncü ve dördüncü derece yanıklarda özel tedaviler uygulanacak ve deri transferi gerekebilecektir. Ayrıca ciddi yanıklarda vücut sıvısı da hasar göreceğinden ödemler oluşabilecektir.

Günümüzde yanıklarla ilgili çok güçlü tedavi yöntemleri olsa da, halen tam bir iyileşme sağlanamayabilmektedir Küresel olarak her yıl 11 milyon insan çeşitli düzeyde yanıklarla hastanelere başvurmakta ve 300.000 civarında insan yanma sonucu ölmektedir. Sadece ABD'de yanıklardan ötürü hastaneye kaldırılanların %4 civarında bir kısmı ölmektedir. Dolayısıyla yanma, hiç küçümsenecek bir durum değildir. Bu nedenle her bir seviyenin tedavisine ayrı ayrı bakış atmak faydalı olabilir:

1. Derece Yanıklar Nasıl Tedavi Edilir?

Eğer 1. derece bir yanıkla karşı karşıyaysanız; yani yanık derinin sadece üst katmanlarını etkilediyse (yanık yüzeyselse):

• Yanığı soğutun. Hemen soğuk su veya buz gibi bir kaynak ile yanan bölgeyi soğutun. Eğer akan su kaynağı yoksa, bir havluyu soğutup baskı da uygulayabilirsiniz.
• Yanığı koruyun. Temiz bir sargıyla yanığın üstünü sarın. Üzerine yağ, süt, losyon, yumurta veya krem sürmeyin! Bunun yerine günde 2-3 defa petrol-temelli, vazelin-benzeri tedavi edici kremler sürün.
• Tedavi edin. Asetaminofen, ibuprofen veya naproksen içerikli bir ilaç alarak yanığı tedavi edin.
• Doktora görünün. Genellikle 1. derece yanıklar kendi kendinize tedavi edebileceğiniz yanıklardır; ancak eğer acı azalmak yerine artıyorsa, şişme, ateş, akıntı gibi durumlar görülürse derhal doktora görünün. Eğer yanık bölgesinde oluşan şişik 5 santimden büyükse de doktora görünmek isteyebilirsiniz. Yanık ve şişkinlik birkaç saatten uzun sürmemelidir. Ayrıca ayaklar, eller, yüz veya cinsel organlar gibi bölgeler yandıysa da doktora görünmek iyi olabilir.

2. Derece Yanıklar Nasıl Tedavi Edilir?

İkinci derece yanıklar, derinin en üstteki 2 katmanını etkileyen yanıklardır. Böyle bir yanıkla karşılaşmanız halinde şunları yapmalısınız:

• Yanığı soğutun. En az 10-15 dakika boyunca soğuk su altında bekletin; eğer akan su yoksa bir bez ile üzerine bastırın. Buz kullanmayın; çünkü açık yara nedeniyle vücut sıcaklığını düşürerek daha fazla acı ve zarara neden olabilir. Oluşan kabarcıkları patlatmayın; kesinlikle yağ, krem, yumurta tarzı unsurları sürmeyin! Buna, ilaçlı kremler de dahil!
• Yanığı koruyun. Temiz bir bezle, oldukça gevşek bir şekilde yanığı sarın.
• Şoku önleyin. Eğer kişinin bir kafa, boyun, bacak travması yoksa ve herhangi bir nedenle gereksiz rahatsızlık yaratmayacaksa, kişiyi yere yatırın, ayaklarını yerden 30 santimetre yukarı kaldırın, yanık bölgeyi kalp hizasından yukarı bir yere yerleştirin (mümkünse), kişinin üzerini bir mont veya battaniye ile örtün.
• Doktora gidin. Böyle bir durumda ilk fırsatta doktor görülmeli ve uzman denetiminde antibiyotik ilaç alınmaya başlanmalı ve gerekli görülürse tetanoz aşısı olunmalıdır.

3. ve 4. Derece Yanıklar Nasıl Tedavi Edilir?

Derinin bütün katmanlarının ve/veya alttaki dokuların ve kemiklerin yandığı bir durumla yüzleşmek birçokları için oldukça travmatik bir deneyimdir; ancak eğer ki kişiye yardımcı olmak istiyorsanız:

• Ambulans çağırın.
• Su, buz, krem, ilaç, yumurta, vb. unsurları asla yanıkla temas ettirmeyin.
• Yanığı koruyun. Temiz bir bezle, son derece gevşek bir şekilde yanığı sarın. Eğer parmaklar yandıysa, her birini kuru bir bezle birbirinden ayırın.
• Şoku önleyin. Eğer kişinin bir kafa, boyun, bacak travması yoksa ve herhangi bir nedenle gereksiz rahatsızlık yaratmayacaksa, kişiyi yere yatırın, ayaklarını yerden 30 santimetre yukarı kaldırın, yanık bölgeyi kalp hizasından yukarı bir yere yerleştirin (mümkünse), kişinin üzerini bir mont veya battaniye ile örtün. Eğer solunum yolları yandıysa, kişinin kafasının altına yastık koymayın. Eğer kişinin yüzü yandıysa, dik oturmasını sağlayın. Kalp ritmini ölçün ve ambulans gelene kadar aralıklarla not edin.
• Doktora gidin. Böyle bir yanık, antibiyotik vb. ilaçların yanı sıra aynı zamanda oksijen ve çeşitli sıvılarla tedavi edilmelidir.

Vücudu tamamen ateş içinde yanan birinin neler deneyimleyeceğini öğrenmek için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz.