Genetik Yakınlık (İlişki) Katsayısı Nedir? Ensest Yasaları ile İlgisi Nedir?

İlişki katsayısı (ya da genetik yakınlık katsayısı), aynı türe ait iki bireyin biyolojik yakınlık miktarını belirten bir sayıdır. İlk olarak 1922 yılında Sewall Wright tarafından geliştirilen bu katsayı, aslen akrabalar arası ensest çiftleşmeye yönelik çalışmalara dayanmaktadır.

Bilindiği üzere, yakın akrabalar arası çiftleşme sonucu doğan yavrularda nadir genetik hastalıkların ortaya çıkma ihtimali daha yüksek olmaktadır. Bunun sebebi, birçok nadir genetik hastalığın çekinik genler üzerinde taşınıyor olmasıdır. Bu çekinik genlerin geniş bir popülasyonda bir araya gelerek hastalığı üretme ihtimali oldukça düşüktür. Ancak küçük ve birbiriyle yakınen akraba olan bir grup, kendi arasında çiftleştiğinde, bu akrabaların atalarından miras aldıkları ve çekinik genler üzerinde taşınan hastalıkların yavrularda bir araya gelme ihtimali çok ciddi miktarda artmaktadır. Bu nedenle, tür içi bireyler arası akrabalık katsayısını bilmek önem kazanmaktadır.

Basitçe, ilişki katsayısı %0 (veya 0) ila %100 (ya da 1) arasında değişen bir orandır. Akrabalar arası yakınlık arttıkça, bu oran da giderek %100'e (ya da 1'e) yakınsar. Benzer şekilde, daha uzak akrabalar arasındaki ilişki %0'a (ya da 0'a) yakındır. Bu durumda, karşımıza akrabalık ilişkileri ile genetik yakınlık katsayısını ilişkilendiren şöyle bir tablo çıkmaktadır:^[1]

• 0. Derece Akrabalar
• Tek yumurta ikizleri (klonlar): %100
• 1. Derece Akrabalar
• Ebeveyn ile yavru: %50
• Ebeveynin ikizi ve bu ikizin çocuğu: %50
• 2. Derece Akrabalar
• Öz kardeşler: %50
• 3/4 kardeş (kardeş-kuzenler): %37.5 - Ebeveynlerinizden birisi, diğer ebeveyninizin kardeşiyle çocuk yapacak olursa bu çocuk, sizin 3/4 kardeşinizdir.
• Üvey kardeşler (yarı-kardeş): %25
• Dede/nine ile torun: %25
• 3. Derece Akrabalar
• Amca/Dayı/Hala/Teyze ile Yeğen: %25
• Yarı-teyze, yarı-hala, yarı-amca, yarı-dayı, yarı-yeğen: %12.5 - Ebeveyninizin üvey kardeşlerine veya üvey kardeşinizin çocuklarına verilen bir isimdir.
• Büyük dede, büyük nine ve büyük torunlar: %12.5 - Dede ve ninelerin ebeveynleri ve torunların çocukları bu kategoridedir.
• 4. Derece Akrabalar
• Çifte Birinci Kuzen: %25 - İki öz kardeş, başka iki öz kardeş ile çocuk yaptığında, kardeş olmayan çocukları birbirinin çifte birinci kuzeni olur.
• Bir Buçuk ("Sesqui-First") Kuzen: %18.75 - Ebeveynlerden birisinin, diğer ebeveynin öz kardeşinin üvey kardeşi olduğu durumlarda, çocuklara bir buçuk kuzen denir.
• Birinci Kuzen: %12.5 - Amca, hala, teyze ve dayı çocuklarıdır.
• Büyük Teyze/Hala/Amca/Dayı/Yeğen: %12.5 - Ebeveynlerin teyze, hala, amca, dayı ve yeğenleridir.
• Yarı Birinci Kuzenler: %6.25 - Birbiriyle üvey kardeş olan ebeveynlere sahip kuzenlerinize bu isim verilir.
• Yarı Büyük Teyze/Hala/Amca/Dayı/Yeğen: %6.25 - Ebeveynlerin üvey kardeşinin dede, nine ve torunlarıdır.
• Büyük Büyük Dede/Nine/Torun: %6.25 - Dede ve ninelerin dede ve nineleri ile, torunların torunlarıdır.
• 5. Derece Akrabalar
• Önceki Nesilden Çifte Kuzen: %12.5 - Ebeveyninizin çifte kuzenleridir.
• Önceki Nesilden Bir Buçuk Kuzen: %9.375 - Ebeveyninizin bir buçuk kuzenleridir.
• Önceki Nesilden Birinci Kuzenler: %6.25 - Ebeveyninizin birinci kuzenleridir.
• Önceki Nesilden Yarı Birinci Kuzenler: %3.125 - Ebeveyninizin yarı birinci kuzenleridir.
• 6. Derece Akrabalar
• Sekizde Yedilik İkinci Kuzen: %10.9375 - Ebeveynleri ve dede/nineleri farklı olan; ancak büyük dede ve büyük ninelerinin 8'inden 7 tanesi ortak olan, 1 tanesi farklı olan kişilerdir.
• Sekizde Beşlik İkinci Kuzen: Ebeveynleri ve dede/nineleri farklı olan; ancak büyük dede ve büyük ninelerinin 8'inden 5 tanesi ortak olan, 3 tanesi farklı olan kişilerdir.
• Çifte İkinci Kuzen: %6.25 - Birbiriyle birinci kuzen olan iki kişi, birbiriyle birinci kuzen olan iki kişiyle çocuk yaparsa veya birbiriyle çifte birinci kuzen olan iki kişi, iki diğer kişiyle çocuk yaparsa, bu çocuklar çifte ikinci kuzen olurlar.
• Bir Buçuk İkinci Kuzen: %4.6875 - Ebeveynleri ve dede/nineleri farklı olan; ancak büyük dede ve büyük ninelerinin 8'inden 3 tanesi ortak olan, 5 tanesi farklı olan kişilerdir.
• İkinci Kuzen: %3.125 - Büyük dede ve ninenizin ortak olduğu herkes ikinci kuzeninizdir.
• Yarı İkinci Kuzen: %1.5625 - Büyük dede ve ninelerden sadece 1 tanesinin ortak olduğu kuzenlerdir.

Bu listeyi daha da uzatmak elbette mümkündür. İki ve daha önceki nesillerde akrabalıkları olanların da birbirleriyle akrabalıkları, bu şekilde akrabalık bulunmayanlarınkine göre daha yüksek olacaktır. Ancak görülebileceği gibi bir noktadan sonra akrabalık katsayıları öylesine azalmaktadır ki, takip etmek zorlaşmaktadır. Örneğin birbiriyle 10. dereceden akraba olan dördüncü kuzenler, yani büyük büyük büyük dede ve nineleri ortak olan kişilerin genetik ilişki katsayısı %0.1953125 olmaktadır.

Fakat bu sayıların pratik sonuçları da vardır: Örneğin akrabalık ilişkisini bu şekilde sayısal olarak ifade edebiliyor olmak, hukuki bazı sonuçlara da sahiptir. Bunların başında, yasal olan ensest ilişki derecesinin belirlenmesi gelmektedir.

Birçok ülkede kuzenlerin evlenmesi ve çocuk sahibi olması yasak değildir. Ancak kardeşlerin, ebeveynler ile yavruların, vb. yakın akrabaların evlenmesi ve çocuk sahibi olması ensest olarak değerlendirilir ve yasaktır. Dolayısıyla hukuki olarak yasal olan birliktelikler ile olmayanlar arasına bir çizgi çekilmesi gerekmektedir. Birçok ülkede ensest, genetik yakınlık derecesi %25'in üzerine çıktığında başlar.

Genetik Akrabalık İlişkisine Yüzler Üzerinden Bakış

Genetik yakınlığı görmenin en etkili yolu genlere bakmak olsa da, genlere erişimimizin çok daha düşük olduğu zamanlarda fiziksel özellikler belirleyici rol oynamaktaydı.

Bu durumda şu sorulabilir: Genetik olarak akrabaların yüzleri birbirine ne kadar benziyor? Yüzlerimizi kodlayan genleri ve bu genlerin çevre tarafından etkilenmesiyle oluşan fiziksel görüntümüzü, yakın akrabalarımızla ne düzeyde paylaşıyoruz?

Fotoğrafçı Ulric Collete, yaptığı çalışmada akrabaların yüzlerinin yarılarını tek bir yüzde birleştirerek bunu bizlere gösteriyor. Hangi akrabalar birbirlerine ne kadar benziyor, aşağıdaki fotoğraflarda görebilirsiniz:

Tek Yumurta İkizleri

Ulric Collette

Çift Yumurta İkizleri

Ulric Collette

Ulric Collette

Kız Kardeşler

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Erkek Kardeşler

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Kız ve Erkek Kardeşler

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

 Anneler ve Kızları

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Babalar ve Oğulları

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Anneler ve Oğulları

Ulric Collette

 Babalar ve Kızları

Ulric Collette

Ulric Collette

Ulric Collette

Büyükanneler ve Kız Torunları

Ulric Collette

 Kuzenler

Ulric Collette

Ulric Collette