Bone kafalı köpekbalığı (Sphyrna tiburo)

Bonekafalı köpekbalığı (Sphyrna tiburo) köpekbalıklarının Carcharhiniformes takımında yer alan Çekiçbaşlıgiller (Sphyrnidae) familyası altında sınıflandırılan bir türdür. Çoğu köpekbalığı gibi üst kısmı gri veya kahverengi tonlarında olup alt kısmı beyazdır. Ortalama olarak 80-90 cm civarında olsalar da türün en büyük bireylerinin 150 cm'ye kadar uzayabileceği görülmüştür. Bu tür köpekbalığı, geniş, pürüzsüz, kürek benzeri bir kafa ile karakterize edilir. Sphyrna cinsi altında sınıflandırılan tüm türler arasında en küçük sefalofoile (çekiç başa) sahiptir.

Bonekafalı köpekbalıkları, kafa morfolojisinde eşeysel dimorfizm gösteren bilinen tek köpekbalığı türüdür. Yetişkin dişilerin genişçe yuvarlak bir kafası varken, erkeklerin sefalofilin ön kenarı boyunca belirgin bir çıkıntısı vardır. Bu çıkıntı, erkek bireylerin cinsel olgunluğun başlarında belirgin hale gelir ve klasper kıkırdaklarının uzadığı anlamı taşır.

Çoğu balıktaki pektoral yani gövdenin iki yanında bulunan ana yüzgeçler yunuslamayı (vücudun yukarı-aşağı dikey hareketi), yalpalamayı (bir yandan diğer yana yatay hareketi) ve yuvarlanmayı kontrol eder. Ancak çekiçbaşlı köpekbalıklarının çoğu yalpalayamaz, yuvarlanamaz ve sefalofillerini kullanarak yunuslama yapamaz. Bu nedenle hareketliliklerinin çoğu için sefalofillerin ve büyük pektoral yüzgeçlerinin kombinasyonuna güvenmek zorundadırlar. Aksi taktirde yüzemeyecekleri için solungaçlarına oksijen alamayacak ve boğularak ölecektir. Bonekafalı diğer çekiç kafalı kuzenlerinden bu yönde farklı vücuduna oranla kuzenlerinden daha büyük pektoral yüzgeçlere sahip olmasıdır. Bu yüzden hareket etme konusunda yüzgeçlerini aktif olarak kullanan da tek çekiç başlı türüdür.

Çekiçbaşlı köpekbalıklarının kafası diğer pek çok köpekbalığında olduğu gibi lorenzini ampulleri ile doludur. Bunlar elektrik alanlarını algılayabilen duyu organları olan elektroreseptörlerdir.^[1] Hayvanların bu organları dışarıdan burunlarındaki küçük noktalar ve gözenekler olarak görülebilir. Köpekbalıkları üzerinde yapılan deneylerde sudaki elektrik alanlarını tespit etme konusunda çekiçbaşlıların diğer türlere göre daha başarılı olduğu ve diğer türlerin zor veya hiç algılayamadığı daha zayıf elektrik alanlarını kolayca bulabildikleri ortaya çıkmıştır. Bonekafalı da bu özellik bakımından diğer çekiçbaşlılarla aynı konumdadır.^[2]

The University of Chicago Press - Journals

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Spesifik olarak Sphyrna tiburo türünün evrimsel kökenleri incelenmemiştir. Bulunduğu familya olan Çekişbaşlıgiller (Sphyrnidae) familyası birçok yönden evrimsel süreçteki gizemini korumaktadır. Ancak bazı araştırmalara göre bu tuhaf kafa yapısına sahip köpekbalıklarının soyu 20 milyon yıl öncesine kadar dayanmakta. Bilim insanları içlerinde bonekafalı da olan 8 çekiç başlı türünün DNA'sını inceleyip karşılaştırdı. Milyonlarca nesil öncesine giden aile "gen ağaçları" oluşturmak ve özellikle atasal türlerden yeni türlere yol açan bölünmeleri çizelgelemek için bu köpekbalıklaırnın evrimsel tarihini incelemeye koyuldu.^[3] Boulder'daki Colorado Üniversitesi'nden çalışma ekibi üyesi ve evrimsel biyolog Andrew Martin’nin dediğine göre;

Çalışmamız, büyük çekiç başlıların muhtemelen daha küçük türlere dönüştüğünü ve daha küçük çekiç başlıların da bağımsız olarak iki kez evrimleştiğini gösteriyor.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Bonekafalı köpekbalığı Atlantik Okyanusu'nun batı kıyılarında ve Pasifik Okyanusu'nun doğu kesimlerinde dağılımı olan bir türdür. Nispeten sığ sularda yaşar, beslenir ve ürer. Kıyı ekosistemlerinde önemli bir mezopredatördür (besin zincirindeki orta düzey avcı). Yaşadığı çevrede vatozlar, kabuklular ve siyah uçlu resif köpekbalığı gibi başka köpekbalığı türlerine de rastlanır.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Bu köpekbalığı türü IUCN Tehdit Altındaki Türler Kırmızı Listesi kapsamında küresel olarak “Tehlikede (EN)” kategorisinde değerlendirilirken, aralığının bazı bölümlerinde ciddi düşüşler, bölgesel değerlendirmelerdeki bazı coğrafyalarda “Kritik (CR)” statüsüne yol açmıştır. Sayılarının azalmasında, özellikle Uzak Doğu'da tüketilen köpekbalığı çorbası için aşırı avlanması ve habitat kaybı da türün azalmasında büyük rol oynuyor.^[4] İstatistiklere göre bu türün popülasyonunda dünya çapında %79 düşüş var.

Fine Art America

Davranış ve Etoloji

Zebra köpekbalığı veya hemşire köpekbalığı gibi bazı türler bukkal pompalama yoluyla nefes alırlar, yanak kaslarını kullanarak suyu ağza ve solungaçların üzerine çekmek için aktif olarak nefes alırlar. Bu şekilde hareketsizken de nefes almaya devam edebilirler. Ancak çekiçbaşlı, büyük beyaz, sivriburun mako gibilerin yanak kasları olmadığı için böyle bir sistemleri de bulunmaz. Bu yüzden nefes almaya devam etmek için uyurken bile yüzmeye sürekli devam etmeleri gerekir. Bonekafalı köpekbalığı da böyledir. Yaşamak için yüzmeye ara vermeden devam etmesi gereklidir.^[5]

Çeşitli deniz canlılarına karşı beslenme içgüdü ile agresif davranışlar sergilese de insanlara karşı genellikle uysal, çekingen ve hatta ürkek olduğu söylenebilir. Avlanırken genelde dibe yakın dururlar ve saldırı sırasında hızlanırlar.

Bonekafalılar canlı doğurandır (vivipar). Yani yavrular dişi bireyin rahminde gelişir. Köpekbalıkları her ne kadar balık olup memelilerden uzak hayvanlar olsalar da birçok köpekbalığı türü bu yönde evrimleşmiştir. Ayrıca bronzbenekli kediköpekbalığı gibi yumurtlayan türler de vardır. Erkek bonekafalılar cinsel olgunluğa yaklaşık 60 cm oldukları zaman erişirler. Dişiler ise erkeklerden daha büyük olup cinsel olgunluğa 80 cm civarıyken erişirler. Yaz sonu ve sonbahar başında 4 ila 12 yavru doğar ve boyutları genelde 300 ila 330 mm'dir. Dişilerin partenogenez yoluyla ürediği de gözlemlenmiştir. Doğum, Nebraska'daki Henry Doorly Hayvanat Bahçesi'nde gerçekleşti; DNA analizi, anne ve yavru arasında mükemmel bir eşleşme olduğunu gösterdi.

Diyet ve Metabolizma

Bonekafalı esas olarak, çoğunlukla mavi yengeçlerden oluşan kabuklularla, aynı zamanda yumuşakçalar ve küçük balıklarla da beslenir. Beslenme davranışı, deniz tabanı boyunca yüzmeyi, kafasını bir metal detektörü gibi başını hareket ettirmeyi, yengeçler ve tortuda saklanan diğer canlılar tarafından üretilen çok küçük elektromanyetik dalgaları aramayı içerir. Köpekbalığı 6. his olarak da bilinen lorenzini ampüllerini kullanarak avlanmaktadır. Beslendiği birçok hayvan türüne uyum sağlamak için, bonekafalı köpekbalığının ağzının önünde küçük, keskin dişleri ve arkasında düz, geniş azı dişleri vardır.^[6]

Bonekafalılar ayrıca bağırsak içeriği kütlesinin yaklaşık %62'sini oluşturan büyük miktarlarda deniz otunu da yer. Bu özelliği ile tüm köpekbalıkları arasında bitki yiyen ve haliyle hepçil olan bilinen tek köpekbalığı unvanına sahiptir.^[7]

Etimoloji

Bonekafalı köpekbalığı bilimsel ölçekte Sphyrna tiburo olarak bilinmektedir. Sphyrna cinsinin adı, köpekbalığının kafasının şekline atıfta bulunan Yunanca "çekiç" kelimesinden türemiştir. tiburo tür adı da "köpekbalığı" anlamına gelen İspanyolca "tiburón" kelimesinden türemiştir. Kafa yapısı diğer çekiç başlılara göre daha küçük olduğundan halk arasında bone kafalı olarak bilinmektedir.