İnsan tartışmalarında haklı ve suçlu saplantısının anlama ve çözüm yolları üzerindeki negatif etkisi üzerine.

İnsanlar sürekli olarak birbirleriyle ilişkilerinde haklı ve suçlu arıyorlar. İlgilendikleri şey söz konusu durum veya problemin anlaşılması veya çözüme ulaştırılması değil, kişilerin söz konusu bir durumda suçlu olmamaları ve yapabilirlerse haklı olmalarıdır. Herkesin her durumda kendince haklı olabileceği birkaç element mevcut olduğundan herkes bu birkaç kısmı seçerek kendilerini her durumda haklı kılmaya veya en azından suçsuz göstermeye çalışırlar. Onlar için suçsuz veya haklı oldukları sürece problemin çözüme ulaşıp ulaşmaması önemsizdir. Bir nevi bir konuda haklı veya suçsuz olmak bu kişiler için sorunun en hızlı çözümüdür. Böylece ne durumu anlamak zorunda kalırlar ne de çözmek için bir şey yapmaları gerekir. Bu konuyu birkaç başlık altında inceleyelim.

Cognitive dissonance: İnsanlar tutarlı olmak isterler. Yaptıklarında, düşündüklerinde, istediklerinde sorumluluklarında onların tahmin edilebilir, tekrar edilebilir basitleştirilebilir olması için tutarlı kişiler olmak isterler. Bir nevi daha önceden bahsettiğim sabitler konu başlığı altındaki sabitler gibi düşünebiliriz. Bu bağlamda kisilerin self concept lerini bir tür sabit kabul edebiliriz. Mesela bir kişi kendisini “iyi” biri olarak kabul ediyor olabilir. Bu kişi kendince tanımladığı bu “iyi” tanımı nasıl birşeyse en çok ona benzemek isteyecektir. Kendisi herhangi bir durumda “iyi” olarak nitelendirmediği bir eylemde bulunduğunda bu kişinin kendisini sorgulamasına ve self concept sabitinin parçalanmasına sebep olur. Kişi kendisini iyi kabul ederken yaptığı hareketler bununla çeliştiğinde kişi bir rahatsızlık duyar. Bunun sonucunda bu kişi başka bir insanla herhangi bir durum yaşadığında durumun içinde kendisinin gösterdiği her “iyi” davranışı kendi bilinci ve kontrolü altında kabul ederken diğer her davranışı dışarı sebepli veya biliçsiz olduğunu iddia eder. Bu sayede kişi kendi self concept sabitini bir arada tutarak tutarlı bir kişi olarak kalabilir.^[1]

Efektivite: Bilmediğim bir sebepten ötürü insanlar hep efektif ve verimli olmak isterler. Her zaman yararlılığı maksimize ederken yararsızlığı minimize etmeye çalışırlar. Fakat yararlılığı maksimize etmenin kendisi dahi çok zahmetli bir iş olduğundan insanlar bir çok zaman sahte verimliliklerin kurbanları olurlar ve bu da yine kendi içerisinde bir verimlilik arayışıdır lakin gerçekten verimli olmak çaba ve efor ister. Bu söylediklerimi şimdi gerçek hayattan örneklerle pekiştirelim. Mesela dövüşmeyi öğrenmek isteyen insanlar hangi stili öğreneceklerini seçerken o stilin birine karşı ne kadar efektif olduğuna bakarak seçerler. Bir çok kişi de mistik görünümlü stillerin albenisine katılır. Bir hasmı tek hamleyle öldürebildiğini iddia eden bir stil insanlar için çok ilgi çekicidir çünkü maksimum verimliliğe sahip gibi görünür. Gerçekte öyle olmasa bile insanlar bu stili tercih edebilir çünkü onlar buna ikna olmuş olabilirler. Öte yandan gerçekliği kabul edilmiş stiller çok daha meşakatli olduklarından görünürde sahte stilden çok daha verimsizdir. İnsanlar birçok zaman birşeyi yapabiliyor olmak da istemezler. İstedikleri şey birşeyi yapabiliyor gibi görünmektir. Çünkü pratikte birçok insan için (özellikle dışarıya bağımlı insanlar) birşeyi yapabiliyor gibi görünmek ile o şeyi gerçekten yapabilmenin arasında bir fark yoktur. Bu sebeple bu kişiler için birşeyi sadece yapabiliyor gibi görünmek bu kişiler için o şeyi gerçekten yapabilmekten çok daha verimlidir ve insanlar bir çok zaman bunu tercih ederler. Herhangi bir durumda da görünürde problemin çözülmesi (suçsuz veya haklı olmak) o problemin gerçek anlamda çözülmesinden çok daha kolay olduğundan insanlar için verimli bir stratejidir. Öte yandan insanların fark etmediği bir şekilde çok daha verimsizdir çünkü bu yol sonra tekrar ortaya çıkacak olan problemleri aslında çözmez. Öte yandan görünürde problem çözüme kavuşmuştur o yüzden insanlar çokça bu yolu tercih eder.

Sosyoloji: İnsanlar toplumda bulundukları konumlara önem verirler. Bunun birçok sebebi vardır ama ben şimdilik hem uzmanı olmadığım için gereğinden fazlaca basitleştirerek anlatacağım. Araştırmalara göre bir insanın mutlu olma ihtimalinin en yüksek belirteci o kişinin çevresiyle bağıdır.^[2] Yalnız ve dışlanmış bir kişinin mutlu olma ihtimali çevresince sevilen bir kişiye göre çok daha azdır. Bu sebepten ötürü insanlar sevilmek veya yalnız olmamak isterler. Bir konuda bir kişinin suçlu olması o kişi için çevresi tarafından sevilmemesi anlamına gelebilir. Bu da insanların olmasını istemediği birşeydir. Bu yüzden insanlar toplumdaki statülerini korumak isterler. Herhangi bir tartışmada “kaybetmek” veya “suçlu” görülmek bu kişinin toplumdaki statüsünü etkiler. Dolayısıyla bu kişi suçlu olmamak için kendisini suçlu gösterebilecek herşeyi reddetmek veya bu şeylerin aslında karşısındaki kişinin suçu olduğunu iddia etmek ister. Bu sayede kişi kendini beğenen çevresi tarafından kabul görmeye devam edebilir. Bu da bu kişi için yeterlidir.

Perspektif alma problemi ve Rasyonalizasyon: Biz insanlar kendi istediklerimizi bile niye istediğimizi tam anlamıyla anlayamayız bu sebeple birşeyi yaptıktan sonra o şeyi mantıklı kılacak şekilde durumu yorumlarız. O şeyi gerçekten öyle yapmadıysak veya o şeyi yapmadan önce öyle düşünmüyorsak bile. Birçok zaman kişiler buna inanarak yaşarlar. İnsanlar kendi yaptıklarını tam olarak bilemezken diğer insanların yaptıklarını yorumlayarak tahmin etmeleri ise bundan çok daha düşük ihtimallidir. İnsanlar birçok zaman karşıdaki kişinin neyi neden yaptığını bilmez fakat bu konudaki kendi tahminlerini mutlak doğru olarak kabul eder ve olan olayın kendi bildiği şeyler doğrultusunda öyle olduğunu düşünür. Mesela bir kişi karşısındaki kişinin kendisini sevmediği için yaptıklarını yaptığını düşünüyorsa karşısındaki kişi ne yaparsa yapsın çok yüksek ihtimalle konuyu yorumlayan kişi yine karşısındaki kişinin kendisini sevmediği için yaptıklarını yaptığını düşünecektir. Dolayısıyla perspektif alarak kişi anlama stratejisi mükemmel değildir. Epley'in Mindwise kitabında okuduğum bir araştırmaya göre insanlar karşılarındaki kişiyi ancak %50 ihtimalle doğru yorumlamışlar. Bu konuda ustalaşan kişiler biraz daha iyi sonuç vermişler fakat yanılmıyorsam %55 ten daha fazla bir başarı oranları yoktu. Karşılarındaki kişiye soru cevap ile yorumlayan kişiler ise %80 başarıya ulaşmışlar.^[3]

Antik beyin kısımları ve korku: Limbik sistem ve beyin sapı insanın hayati işlevlerinden sorumlulardır. Bu sistemler neo cortex üzerinde kontrol sahibidir. Kişi yaşamına bir engel veya tehdit sezdiğinda bu sistemler davranış ve düşüncelerin kontrolünü ele alıp kendisini savunmaya çalışır. Bu anda da ortaya çıkan en popüler 2 strateji örnek olarak verilebilir. Savaş ya da Kaç stratejileri bu stratejilerden ikisidir. Savaşma stratejisi tehtidi geri bastırarak çözmeye çalışırken kaçma stratejisi tehtidden kaçarak hasar almamak üzerinedir. Bu iki stratejinin de kaynağı aynıdır. Ölmemek. Beyin gelişimi henüz tamamlanmamış kişilerde (20 yaş altı kişiler), kendini bu konulara alıştırarak geliştirmemiş kişilerde ve hiç bir zaman görüşünü revize etmemiş kişilerde en çok bu durum gözlemlenebilir.^{[4], [5]}

Bu sebepler ve muhtemelen daha fazla sebepten ötürü insanlar her tartışmada bir haklı bir de suçlu ararlar. Haklı ve suçlunun bulunması önemlidir fakat problemin anlaşılması ve çözüme kavuşturulması bundan çok daha önemlidir. Haklı ve suçlu konusunu bir kenara atmaksızın ön plana anlama ve çözme eylemleri çıkarılması gerekir.