Zamanın B teorisi nedeselliği ortadan kaldırır mı?

Merhaba.

Önce zamanın B teorisinin ne olduğundan kısaca bahsedelim. Çok kabaca bir şekilde söyleyecek olursak zaman felsefesinin ana tartışması zamanın akışı olarak deneyimlediğimiz şeyin gerçek olup olmadığı. Ayrıcalıklı bir şimdiki zamanın olduğunu, var olan şeylerin sadece şimdiki zamanda var olan şeyler olduklarını ve zamanın akışı deneyiminin gerçekliğe denk düştüğünü düşünüyorsanız zamanın  A teorisini savunmuş oluyorsunuz. Mesela şu anda dinozorların ve kendi ölümümün gerçek olmadığını söylüyorum zamanın A teorisinde. Ama bunlar zamanın B teorisi tarafından reddedilir. Zamanın B teorisinde zaman uzaya benzer bir şekilde yorumlanır. Nasıl ki ayrıcalıklı bir "burada" yok, çünkü "burada"nın neresi olduğu bulunduğunuz yere göre değişir, ayrıcalıklı bir şimdi de yok. Bütün zamanlar eşit derecede gerçekler. Dinozorların "yok olduğundan" bahsedemiyorum mesela çünkü geçmiş zamanın tıpkı günümüz kadar gerçek olduğunu, sadece 4 boyutlu uzay-zaman manifoldunun farklı bir konumunda olduğunu söylemem gerek B teorisinde. Aynı zamanda bir zamanın yok olması ve başka bir zamanın var olması gibi bir şey de söz konusu değil B teorisinde. Zamanın akışı deneyimi bir illüzyon B teorisinde. En azından bu teorilerin en popüler biçimleri bu şekilde. 

Şimdi sorduğunuz sorulara bakalım. İkinci sorunun yanıtını vermek daha kolay. Kelam Kozmolojik Argümanı'nda Craig'in anladığı şekliyle var olmaya başlayabilmen için var olmaya başlamanın kipli bir gerçek olması lazım. Kipten kasıt zamanın kipleri (geçmiş, şimdi, gelecek vb.). Zamanın A teorisinin bir diğer adı kipli zaman teorisi, B teorisinin bir diğer adıysa kipsiz zaman teorisi. Çünkü değişen zamansal ilişkiler olmaları açısından düşünecek olursan B teorisinde "geçmiş, şimdi ve gelecek" diye zamansal kipler yok. Sadece değişmeyen zamansal öncelik/sonralık ilişkileri var. Oysa geçmiş, şimdi ve gelecek gibi zamansal ilişkiler değişir. Mesela benim doğumum ben doğduğum zaman şimdiki zamandı, ama şu anda geçmiş olduğunu söylemek gerekiyor. Ama B teorisinde geçmiş, şimdi ve gelecekten sadece her biri eşit olarak gerçek olan zamanlardan bahsedebiliyorsun. O yüzden şu an sadece bize göre "şimdi", ayrıcalıklı bir şimdiki zaman yok. Dolayısıyla Craig'in savunduğu Kelam argümanı B teorisinde geçersiz oluyor çünkü evrenin var olmaya başladığını söyleyemiyorsun. Evren, yani 4 boyutlu uzay-zaman manifoldu ve içindekiler, Tanrı'nın ezeli oluşuna benzer bir şekilde ezeli oluyor bu durumda. Argümanın ilk öncülünün B teorisinde de geçerli olacak şekilde modifiye edilip edilemeyeceği sorusu bence ilginç bir soru. Bu konuda ben de tam anlamıyla kararımı vermiş değilim. Ama sadece şunu söyleyeyim: Argümanı B teorisine uyumlu hale getirmek için "Her olayın bir nedeni vardır" türü bir öncül savunman lazım. Evrenin başlangıcı da her ne kadar evren bir anlamda ezeli olsa da bir tür olay olduğundan başlangıcının olay olmayan bir nedeni lazım demen lazım. Burada olayların nasıl tanımlanmaları gerektiğiyle ilgili bir tartışmaya girmen gerekir argümanı savunmak için. Evrenin başlangıcının evren içinde benim topa vurmam olayına benzer bir şekilde olay olmadığını, sadece uzay-zamanın "sınırı" olduğunu söylemen mümkün mesela. Uzay-zaman manifoldu içindeki olayları tanımlamak için genelde zamansal bazı kriterler kullanmamız gerekiyor. Yani zaman almalarından bahsetmemiz gerekiyor. Dolayısıyla manifoldun kendi sınırının ya da başlangıcının bir olay olduğunu iddia etmen Kelam argümanının ilk öncülü bu şekilde modifiye edildiği zaman pek mümkün olmayabilir.

Nedenselliğin olup olmadığıysa nedenselliği nasıl tanımladığınıza bağlı. Eğer nedenselliği bir şeyi A teorisinde gerçekleşen türden bir değişimle var etmesi gereken bir şey olarak görürsek B teorisinde nedenselliğin olmadığını söyleyebilirdik. Ancak nedenselliğin bu tür kipli gerçekleri gerektirdiği hiç de bariz değil. 4 boyutlu uzay zaman manifoldundaki zaman dilimlerinden bahsettiğimizi düşünelim mesela. Sonraki zamansal dilimlerin sahip oldukları özellikler önceki uzay-zaman dilimlerinin özelliklerinden kaynaklanıyor. Eğer önceki uzay-zaman diliminin özellikleri farklı olsaydı sonraki uzay-zaman dilimlerinin özellikleri de daha farklı olacaktı. Bu anlamda diğer uzay-zaman dilimlerinin parçalarının öncekiler tarafından bir anlamda üretildiğinden bahsedebilirsin B teorisinde de. Uzay-zaman dilimlerinin aralarında hiç değilse belli bir doğrultusu olan bir nedensel bağımlılık/bağlantılılık ilişkisi var. Bu tür bir bağımlılığın ya da bağlantılılığın gerçekten nedensel olup olmadığı sorusu tamamen terminolojik geliyor bana. Bu tür bağımlılık ilişkilerinin B teorisiyle uyumlu olması durumunda belli bir şekilde tanımlanmış nedenselliği dışlasa bile B teorisi açısından bir sorun olmayacağını düşünüyorum. B teorisinin nedensellikle uyumlu olmadığını iddia edenler bu türden bağımlılık/bağlantılılık ilişkilerinin de B teorisi tarafından dışlandığını söylemek zorunda. Aksi takdirde B teorisi açısından ciddi bir sıkıntıya işaret etmiş olmazlar.

İlginizi çekebileceği için Öncül Analitik Felsefesi için benim yaptığım Kelam Kozmolojik Argüman ve Taner Beyter'in yaptığı Zaman Felsefesi sunumlarının linklerini yolluyorum.

Not: Cevapların kaynaklı olması gerektiğini söylemişsiniz. B teorisinin nedensellikle bağdaşmadığı itirazı bildiğim kadarıyla literatürde yaygın bir itiraz değil, ben ilk defa Enis Doko bahsettiğinde duymuştum ki belirteyim kendisi şu anda eğer yeniden fikir değiştirmediyse B teorisini kabul ediyor olmalı, o nedenle o itiraz için verilebilecek bir kaynak bilmiyorum.