Evet, sınırlı ve bağlama bağlı bir anlamda savunulabilir. Ama doğrudan Sokrates'in kendisi için değil, daha çok onun mirasının belirli yorumları için.
Şöyle açayım: Sokrates'in yönteminin özünde eleştirel çapraz-sorgu (elenchus) var, yani iddiaları adım adım açığa çıkaran, tanım doğrulama üzerine kurulu bir diyalektik. Bu, serbest düşünceyi bastırmıyor, tersine tetikliyor. Ancak konu ve ölçüt düzeyindeyse, Sokrates'in ahlaki tanımlar peşinde koşması, bilgiye erdem (aretē) ve rasyonel tutarlılık şartı koyması, düşünceyi "nasıl yaşamalıyım?" ekseninde daraltabiliyor. Haliyle, metafiziği sistemleştiren Platoncu miras üzerinden, idealar kuramı ve teleoloji gibi güçlü çerçeveler gündelik düşünceyi belli koridorlara itebiliyor. Yüzyıllar sonra bu çizgi, özellikle skolastik dönemde, otorite referanslı akıl yürütme biçimlerine eklemlenince, pratikte serbest düşünce üzerinde fren etkisi doğuyor.
Presokratiklere göreyse tablo farklı: Onlar arasında sistem kuranlar var, poetik-kozmolojik anlatılar var, hatta doğa açıklamalarında şaşırtıcı bir entelektüel serbestlik var. Fakat "septik" demek anakronizm, çünkü Pyrrhoncu kuşku geleneği Helenistik dönemde gelişiyor. Yine de Presokratik ortamda otoriteye sıkı bağlanmış bir kanon yok, bu nedenle deneysiz de olsa tezlerin yan yana dolaşımı daha gevşek. Sokrates-sonrası Akademi ve Lykeion'da kurumsallaşma artınca, sınama ve öğretim hiyerarşisi ile birlikte düşünce akışı disipline oluyor. Bu disipline etme, metodolojik olarak ilerletici; fakat kurumsal bağlamda, özellikle dogmatik yorumlandığında, serbest dolaşıma ket vurma potansiyeli taşıyor.
"Sokrates serbest düşünceyi engelledi" demekse kaba olur. Sokrates'in çapraz-sorgusu, eleştirel akıl için yakıt. Engelleyici olan, belirli doktrinlerin otoriteye dönüşmesi ve bunun pedagojik-kurumsal bağlamda katılaşması. Özetle: Sokrates'in yöntemi serbest düşüncenin motoru, bazı miras yorumları ve tarihsel kurumsallaşmalar engelleyici.
Kaynaklar
- Gregory Vlastos. (1991). Socrates: Ironist And Moral Philosopher. ISBN: 9780521335675. Yayınevi: Cambridge University Press.
- G. S. Kirk, J. E. Raven, M. Schofield, et al. (1983). The Presocratic Philosophers (2Nd Ed.). ISBN: 9780521274554. Yayınevi: Cambridge University Press.
