Hiç düzen yok ise bilimdeki neden - sonuç ilişkisi nasıl oluşmuştur?

Hayır; "hiç düzen yok" olan bir dünyada bilim de, güvenilir bir neden–sonuç ilişkisi de oluşmuyor. Bilim, en azından yerel ve istatistiksel düzenliliklerin (regularities) bulunduğu bir doğada çalışıyor; çünkü ancak böyle bir zeminde gözlemler tekrarlanıyor, deneyler karşılaştırılabilir oluyor ve "aynı müdahale aynı koşullarda benzer etkiyi doğuruyor" diyecek bir anlam çıkıyor. Tam düzensizlikteyse, bellekten ölçüme kadar her şey parça parça dağınık halde; bu durumda öngörü, test ve doğrulama yok.

Epistemolojik düzeydeyse mesele indüksiyon. Hume'un gündeme getirdiği "doğanın düzgünlüğü" varsayımı mantıksal olarak zorunlu değil; yani salt akıldan bir garanti yok. Güncel tartışmada öne çıkan çizgi şu: Dünyada hiç limit ve kararlılık yoksa hiçbir yöntem işe yaramıyor; ama bir miktar kararlılık varsa, indüktif yöntemler uzun vadede başarıya yaklaşıyor. Dolayısıyla bilim, düzeni "icat etmiyor"; gözlemlerdeki tekrarlanabilir yapıları yakalayıp daha iyi açıklayan modellerle adım adım rafine ediyor.

Deneysel–yöntemsel düzeydeyse neden–sonuç düzenlilikten otomatik türemiyor; müdahale ve karşıtesel (counterfactual) çerçevelerle tanımlanıyor. Rastgeleleştirilmiş deneyler ve nedensel grafik modeller (DAG) ile "X'e dışarıdan el attığımda Y'nin dağılımı değişiyor mu?" sorusunu soruyorum. Değişim bağlamlar arasında kararlı ("invariant") ise onu neden sayıyorum. Pearl'ün do-hesabı (do-calculus) bu kararlılık ve ayrışma varsayımlarını biçimselleştiriyor; yani bilimdeki neden–sonuç, doğada var olan istikrarın peşine takılan müdahale-duyarlı ilişki.

Not: Buradaki "düzen" deterministik bir saat makinesi değil. Gürültü var, rastlantı var, bağlam etkisi var. Ancak bu gürültünün üstüne binen kararlı yapılar da var; bilim, işte o yapıları bulma sanatı.