Jeolojik Uyumsuzluk Nedir? Büyük Uyumsuzluk Nasıl Oluştu?
International Commission on Geoheritage
- Özgün
- Stratigrafi
Stratigrafide katmanların oluşmadığı zaman dilimlerine "uyumsuzluk" adı verilir. Stratigrafi, jeolojik katmanların oluşumu ve bu katmanların incelenmesiyle ilgilenen bir bilim dalıdır. Bu katmanlar, milyonlarca yıl süren jeolojik süreçlerin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Ancak, bazı zaman dilimlerinde katman oluşumu gerçekleşmemiş veya bozulmuş olabilir; bu duruma "uyumsuzluk" denir.
Jeologlar farklı zaman dilimlerinde oluşmuş katmanları inceleyerek bölgenin jeolojik tarihini anlamaya çalışırlar. Fosillerin ve meteorların yaşını belirleme konusunda kullanılan güvenilir yöntemlerden biri, katmanların hangi dönemde oluştuğuna odaklanır. Ancak, uyumsuzluklar ortaya çıktığında, jeologlar için zaman dilimi belirleme süreci daha zor hale gelir.[1]
Uyumsuzluklar, birkaç dakikadan on milyonlarca yıla kadar sürebilir ve tektonik plakaların hareketi, erozyon, deniz seviyesindeki değişiklikler, volkanik aktiviteler gibi çeşitli faktörlere bağlı olarak meydana gelebilir.[2]
Katmanların Oluşumu
Tabakaların oluşumundan tortul kayaçlar sorumludur. Bu kayaçlar ayrışma, erozyon, çökelme, sıkıştırma ve sementasyon süreçleriyle oluşur. Tekil parçalar veya çökeltiler, önceden var olan kayalardan aşındırılıp ardından yeni bir yere taşınırlar.
Bu çökeltiler bırakıldıkları yere gömülmeye başlar ve su nüfuz ettikçe sıkıştırma ve sementasyona (sertleşmeye) uğrarlar. Milyonlarca yıl süren bu döngünün sonunda ise katmanlar oluşur. Farklı zaman dilimlerinde farklı katmanların oluşmasının sebebi ise taşınan farklı mineral ve toz parçalarıdır.[3]
Uyumsuzluk Türleri Nelerdir?
Diskonformite
Genellikle suyun erozyon gücü tarafından oluşturulan bir uyumsuzluk türüdür. Bu durumda, jeolojik süreç bir süre için duraklar ve katmanların birbirine doğrudan bağlanmadığı, ancak yatay bir noktada devam ettiği uyumsuzluklar oluşur.
Nonkonformite
Kara kökenli kayaların denizel çökellerin üzerine çıkarak oluşturduğu bir durumu ifade eder. Bu uyumsuzluk türü, denizel çökelmelerin yüzeye çıkmasıyla birlikte çevresindeki kara kayalarıyla belirgin bir farklılık gösterir.
Açısal Uyumsuzluk
Yatay bir kuvvetin etkisiyle ortaya çıkan bu uyumsuzluk türü, katmanlar arasında oluşan kıvrılma veya eğilmeleri temsil eder. Bu durum genellikle tektonik hareketlerden kaynaklanır ve katmanlar arasında belirgin bir açı değişimi meydana getirir.
Parakonformite
Daha ince bir zaman kaybını temsil eden bu tür, genellikle jeologları çözülmesi zor olan ince detaylara odaklanmaya iter. Süreçler arasında belirgin bir zaman kaybı olmasına rağmen, katmanlar arasında belirgin bir fiziksel iz bulunmayabilir.
Yapısal Uyumsuzluk
Tektonik etkilerin bir sonucu olarak oluşan bu uyumsuzlukta, genç kaya oluşumu daha yaşlı kaya bloğunun içine gömülür. Bu durum, tektonik faaliyetlerin etkisi altında olan bölgelerde sıklıkla gözlemlenir.
Bikonformite
Zaman kaybının belirgin olmadığı ancak jeolojik olayların geçişini gösteren bu tür, genellikle dikkatli gözlem ve analiz gerektiren karmaşık stratigrafik bağlantılara odaklanır. Bu uyumsuzluk türü, jeologlar için önemli bir araştırma ve anlama çabası gerektirir.
Büyük Uyumsuzluk Nedir?
Uyumsuzluk, oldukça sık karşılaşılan bir durumdur. Örneğin tektonik plakaların hareketi, erozyon, deniz seviyesindeki değişiklikler, volkanik aktiviteler, jeomorfolojik olaylar ve hatta çekirdek enerjisi uyumsuzluğa sebep olabilir.
Büyük Uyumsuzluk aslında 2 farklı uyumsuzluk olayını belirtmek için kullanılır. Bunların ilki 1787 yılında James Hutton tarafından İskoçya'nın Siccar Noktası'nda kaydedilmiştir.
İkinci ve daha yaygın olarak Büyük Uyumsuzluk olarak adlandırılan uyumsuzluk ise John Wesley Powell tarafından 1869 yılında Amerika’daki Büyük Kanyon'da keşfedilmiştir.
Hutton Uyumsuzluğu
"Modern jeolojinin babası" olarak bilinen James Hutton 1785 yılında İskoçya'nın Perth bölgesinde ilk uyumsuzluğu aramaya başlamıştır. Bunun sebebi, Hutton'ın Plütonizm inancıdır. Plütonizm’e göre katmanlar, volkanik aktiviteler sonucu oluşur. Volkanik aktiviteler de düzenli olamayacağı için katmanlar arasında zaman farkı, yani uyumsuzluk olması kaçınılmazdır.
1787 yılına gelindiğinde ise Hutton, Siccar Noktası'nda 65 milyon yıl uzunluğundaki Büyük Uyumsuzluğu keşfetmiştir.[4]
Powell Uyumsuzluğu
Jeolojide "Büyük Uyumsuzluk" denilince genellikle Amerika'nın ünlü Büyük Kanyon'unda 1869 yılında bulunmuş olan Powell Uyumsuzluğu'na işaret edilir.
65 milyon yıl uzunluğundaki Hutton Uyumsuzluğu'na kıyasla Powell Uyumsuzluğu yaklaşık olarak 1.2-1.6 milyar yıl uzunluğundadır.
Yukarıdaki fotoğraflardan da görülebileceği gibi kırmızı çizgilerin altındaki katmanlar 1.7 milyar yaşında iken çizginin üstü sadece 550 milyon yıl yaşındadır. Bu fark, bize 1 milyardan uzun bir uyumsuzluk vermektedir.[5]
Büyük Uyumsuzluk hakkındaki en ilgi çekici detay şudur: Büyük Uyumsuzluk sadece Büyük Kanyon'da görülen bir durum değildir. Bunun aksine Büyük Uyumsuzluk, Kuzey Amerika’yı oluşturan Laurentia kratonunun tamamını kapsar.[6]
Büyük Uyumsuzluk Nasıl Oluştu?
Büyük Uyumsuzluk jeolojinin en büyük sırlarından biridir ve nasıl oluştuğu hâlâ tam anlamıyla bilinmmektedir. Jeologların bu konu hakkında birkaç farklı teorisi vardır fakat çoğu jeolog Büyük Uyumsuzluğun oluşumunun birden fazla sebebe bağlı olduğu konusunda hemfikirdir.
Buzul Çağında Oluşma İhtimali
Bu teori 1 milyar yıl önce başlayan Neoproterozoyik döneme dayanmaktadır. Neoproterozoyik dönemde her ne kadar kanıtlanamamış olunsa bile Kartopu Dünya (İng: "Snowball Earth") adı verilen bir dönemin yaşandığı düşünülmektedir.
Bilinen en şiddetli buzul çağı Neoproterozoyik dönemde yaşanmıştır. Kartopu Dünya da bu buzul döneminde yerkürenin büyük bir kısmının milyonlarca yıl boyunca donduğuna işaret eder.
Donması en muhtemel yer olarak ise Büyük Uyumsuzluğun bulunduğu Laurentia Kratonu gösterilmektedir. Bu yüzden Buzul Çağı teorisi Laurentia Kratonu'nun bundan 1 milyar önce donduğuna ve donma sırasında da yeni katmanların oluşamamasına işaret eder.[7]
Süperkıtalar Teorisi
Süperkıta, Dünya üzerindeki çoğu kara parçasının birleşik haldeyken aldığı isimdir. Dünya üzerindeki son süperkıta Pangea'ydı. Pangea 335 milyon önce oluşup 200 milyon yıl önce ayrılmaya başlayıp bugün bildiğimiz kıtaları oluşturmuştur.
Bu teoriye göre süperkıtalar durmadan tekrardan oluşur ve ayrılır. Öyle ki jeologlar yaklaşık 250 milyon sonra bütün kıtaların bir kez daha bir araya gelerek "Pangea Proxima" adı verilen yeni bir süperkıta oluşturacağını tahmin etmektedir.[8]
Süperkıtalar ayrılırken okyanus akıntıları ve global iklim değişmektedir. Süperkıta teorisi de bugünden 1.3 milyar yıl önce oluşmuş olan Rodinya süperkıtasında ortaya çıkmış olan global iklim değişikliğine dayanmaktadır.
Haritadan da görülebileceği gibi Laurentia kratonu Rodinya'nın merkezinde bulunmaktadır. Bu nedenle Rodinya süperkıtası birleştikten sonra 600 milyon yıl sonra ayrılıncaya kadar Laurentia kratonu okyanuslardan uzak kalmış ve erozyona uğramıştır. Katman oluşumu için suya ihtiyaç olduğundan yüz milyonlarca yıl süren bu erozyonun Büyük Uyumsuzluğa sebep olduğu düşünülmektedir.[9]
Sonuç
Büyük Uyumsuzluk, jeoloji tarihinden silinmiş 1 milyar yıllık bir boşluk gibidir. Her ne kadar kesin sebebi bilinmese bile jeologlar Büyük Uyumsuzluğun arkasında birden fazla sebebin olduğu konusunda hemfikirdir. Bu teorilerin en popülerleri Buzul Çağı ve Süperkıtalar açıklamalarıdır. Her iki teori de 1 milyar yıl gibi bir zaman diliminin jeoloji tarihinden nasıl silinmiş olduğunu jeolojik kanıtlara dayanarak açıklamaya çalışmaktadır.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git-
2
-
1
-
1
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
- ^ S. I. Tomkeieff. (1962). Unconformity—An Historical Study. Proceedings of the Geologists' Association, sf: 383-IN7. doi: 10.1016/S0016-7878(62)80031-5. | Arşiv Bağlantısı
- ^ A. D. Miall. (2022). Stratigraphy: The Modern Synthesis. Stratigraphy: A Modern Synthesis, sf: 341-417. doi: 10.1007/978-3-030-87536-7_7. | Arşiv Bağlantısı
- ^ G. Nichols. (2023). Sedimentology And Stratigraphy. ISBN: 9781119417279. Yayınevi: Wiley.
- ^ D. R. Dean. (1992). James Hutton And The History Of Geology. ISBN: 9780801426667. Yayınevi: Cornell University Press.
- ^ J. W. Powell. (1895). The Exploration Of The Colorado River And Its Canyons. ISBN: 9781613824344.
- ^ P. F. Hoffman. (2003). United Plates Of America, The Birth Of A Craton: Early Proterozoic Assembly And Growth Of Laurentia. Annual Reviews, sf: 543-603. doi: 10.1146/annurev.ea.16.050188.002551. | Arşiv Bağlantısı
- ^ D. P. S. P. F. Hoffman. (2000). Snowball Earth. Springer Science and Business Media LLC, sf: 68-75. doi: 10.1038/scientificamerican0100-68. | Arşiv Bağlantısı
- ^ J. J. W. Rogers. (2004). Continents And Supercontinents. ISBN: 9780195165890. Yayınevi: Oxford University Press on Demand.
- ^ J. R. Kyle, et al. (2023). Covering The Great Unconformity In Southern Laurentia During Rodinia Breakup: Detrital Zircon Studies Of Provenance Evolution During Cambrian Marine Transgression (Llano Uplift, Texas). GSA Bulletin, sf: 1163-1177. doi: 10.1130/B36389.1. | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 28/04/2024 12:17:52 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/16319
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
