Kültürel Otomatiklikleri Sökmek: Tersine Kültür Perspektifi

Literatürde "tersine mühendislik" diye bir kavram var; bir yapının işleyişini anlamak için onu söküp geriye doğru izlemek.

Bu bakış açısını kültüre uyarladığımızda ortaya ilginç bir fikir çıkıyor.

"Tersine kültür".

Yani içinde yaşadığımız alışkanlıklar, beklentiler ve örtük kurallar bütünü kendiliğinden oluşmuş gibi görünse de aslında geriye doğru izlenebilen, çözümlenebilen, sorgulanabilen bir sistem. Ve bu sistem çoğu zaman farkında bile olmadığımız küçük tekrarlarla sürüyor.

Bugün yaşadığımız pek çok kültürel sorun da tam burada belirginleşiyor. Kalabalıklar arasında bile iletişimin yüzeyselleşmesi, bireylerin kendilerini ifade etmekte zorlanması ya da gerçek ihtiyaçlarını tanımlayamaması.

Bunların hiçbiri tek bir kişinin suçu değil. Üç farklı insanın günlük rutinindeki sıradan ama etkili örneklere genel tabloya bakabiliriz.

Birinci örnekte kişi, gün boyunca sosyal medyada karşısına çıkan hızlı içerik akışını doğal kabul edip durmadan tüketiyor. Farkında olmadan zihninde bir standart oluşuyor: hızlı düşün, hızlı tepki ver, hızlı unut. Bu tempo kişisel ilişkilerine de yansıyor; derinlik gerektiren konularda sabırsızlaşıyor.

İkinci örnekte başka biri, iş yerindeki rekabetçi atmosfere uyum sağlamak için sürekli kendisini kanıtlama baskısı altında. Böyle bir ortam normalleştiği anda üretim değil, tükenme düzeni oluşuyor. İnsan performansın kültüre dönüştüğü her yerde nefesini içeri çekiyor.

Üçüncü örnekte ise bir başkası, mahallesindeki veya ailesindeki sözlü gelenekleri sorgulamadan sürdürüyor. "Böyle gelir, böyle gider" anlayışı davranışları şekillendiriyor. Oysa bu tekrarlar nereden geliyor, bugün halâ işlevli mi, kimse sormuyor.

Tersine kültür tam da bu noktada bir yöntem sunuyor: akışı durdurmak, zincirin ucunu geriye doğru yürütmek, kökenini görmek. Bu yaklaşım, kültürü parçalamak değil; nasıl işlediğini anlamak ve zihinsel otomatiklikleri gevşetmek için bir yöntem. Böylece çözüm arayışı da kişisel düzeyde başlıyor: zaman zaman hızı düşürmek, bazı kalıpları denemeye açmak, başka seslere kulak vermek, içinde bulunduğumuz düzeni biraz olsun esnetmek.

Belki de mesele, kültürü bütünüyle tersyüz etmek değil; kendi payımıza düşen küçük duraklamaları ciddiye almak.

Gün içinde fark etmeden tekrarladığımız tercihler düşündüğümüzden daha fazla yön veriyor hem bize hem etrafımıza. Bu yüzden zaman zaman geri çekilip kendimize şu soruyu sormamız lazım.

Günlük düzen içinde hangi alışkanlıklar yeniden düşünülmeyi hak ediyor ve hangileri bize gerçekten ait olan yönleri daha görünür hale getiriyor ?