Paylaşım Yap
Tüm Reklamları Kapat
Tüm Reklamları Kapat

Renkli Görüşün Evrimi: Evrimde Türler Nasıl Yeni Özellikler Kazanır?

Renkli Görüşün Evrimi: Evrimde Türler Nasıl Yeni Özellikler Kazanır? Suren Manvelyan
7 dakika
6,017
Podcast
12:30
Cansın Hazan Bayrak
Seslendiren
32
  • İndir
  • Dış Sitelerde Paylaş
Tüm Reklamları Kapat

Evrime dair halk arasına bilerek yayılmış yalanlardan birisi, evrimin sadece veya çoğu zaman "fonksiyon kaybettirici" yönde işlediğine dair bir argümandır. Bu görüşe göre evrim, en başından kusursuz bir şekilde yaratılmış olan türleri bozacak ve daha kusurlu hale getirecek biçimde işlemektedir. Elbette bu argümanın bilimsel olarak desteklenen herhangi bir tarafı yoktur ve bu argüman, evrimsel sürece dair bilgisizliği yansıtmaktadır. Ancak şu soru samimiyetle sorulabilir: Evrimde yeni bir fonksiyon nasıl kazanılır? Yani bir yeni bir fiziksel özellik veya yeni bir davranış, yani yeni bir "bilgi", genlere nasıl "işlenir"? 

Bu sorunun evrimle ilgili temel varsayımlar açısından hatasını buradaki kısa yazımızda izah etmiş ve buradaki yazımızda da fonksiyon kazandırıcı özelliklere bir örnek vermiştik. Bu yazıda ise bir diğer örnek vererek, evrimde yeni özelliklerin nasıl kazanıldığına bir bakış atacağız.

Tüm Reklamları Kapat

Renkli Görüşün Evrimi

Gözün evrimi, evrimsel biyolojinin en iyi çalışılmış ve detayları ile ara basamakları en net biçimde ortaya konmuş evrimsel süreçlerden birisidir. Aşağıdaki görselde, bu basamaklar genel özellikleriyle gösterilmektedir:

Ali Ahmet Turunç tarafından Türkçeleştirilmiştir.
Ali Ahmet Turunç tarafından Türkçeleştirilmiştir.
Robomec

Bu yazımızda, gözün bir organ olarak evriminden ziyade, nasıl renkli görebildiğimizle ilgili ilginç bir evrimsel süreçten bahsedeceğiz. Çünkü bu, bir canlının yeni fonksiyonları nasıl kazandığına ve evrimin yepyeni fonksiyonlar kazandırabileceğine dair en harika örneklerden birisidir. Bu yazıda başrol oyuncumuz, "opsin" adı verilen bir gen ve protein grubu olacak. Örneğin farelerde bu genlerin DNA dizisi şu şekildedir:

Tüm Reklamları Kapat

NCBI

Evrimsel süreçte, canlıların ışığı ve renkleri algılayabilmesi için evrimleşmiş çok sayıda opsin molekülü bulunmaktadır. Bunlar, Tip-1 ve Tip-2 şeklinde iki büyük kategori altında toplanıyorlar. Tip-1, bildiğimiz bütün canlılarda bulunsa da; Tip-2 sadece bazı canlı gruplarında bulunur. Bunların da birçok alt grubu bulunmaktadır.

Bizi ilgilendiren, Tip-2 opsinlerden olan C-opsinleri olarak bilinen bir gruptur. "Silli Opsinler" olarak da bilinen C-opsinleri, omurgalılarda da bulunan çok önemli bir gruptur. Bu moleküller, ışık sinyallerini sinir hücrelerindeki elektrik sinyallerine dönüştürürler.

Omurgalılarda 2 tip C-opsini bulunur: Lise biyolojisinden hatırlayacağınız üzere, koni ve çubuk opsinleri. Rodopsin olarak da bilinen çubuk opsinleri, düşük ışık koşullarında görmeye yarar ve renkleri kısıtlı miktarda ayırt edebilir. Koni opsinleri ise renkli görüşü mümkün kılan opsin molekülleridir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Omurgalılarda bulunan opsinler 5 ana gruba ayrılır (bunlardan ilk 4'ü konidir, sonuncusu ise çubuk hücresidir):

  • Uzun Dalgaboyuna Duyarlı (LWS): 500-570 nanometre (nm) dalgaboyu aralığındaki yeşil, sarı ve kırmızı renklere duyarlıdır.
  • Kısa Dalgaboyuna Duyarlı - 1 (SWS1): 355-445 nm dalgaboyu aralığındaki mor renklere ve morötesine duyarlıdır.
  • Kısa Dalgaboyuna Duyarlı - 2 (SWS2): 400-470 nm dalgaboyu aralığındaki mor ve mavi renklere duyarlıdır. Sadece bazı memelilerde bulunur. 
  • Rodopsin Benzeri (Rh2): 480-530 nm dalgaboyu aralığındaki yeşil renge duyarlıdır. Memelilerde bulunmaz. 
  • Rodopsin Benzeri (Rh1): 500 nm dalgaboyu aralığındaki mavi ve yeşil renklere duyarlıdır.

Bizi bu yazı için ilgilendiren ise, bunlardan LWS olanıdır (kimi zaman orta uzunluktaki dalgaboyu da dahil edilerek LWS/MWS olarak da adlandırılabilmektedir). Farelerde, sıçanlarda, sincaplarda, tavşanlarda, keçilerde, yani kısaca memelilerin çoğunda bu LWS/MWS opsinini kodlayan tek bir adet opsin geni bulunur. Bu gen, yukarıdakine benzer şekilde, 510-550 nanometre dalgaboyunu algılayacak biçimde özelleşmiş proteinler üretmektedir. Bu saydığımız canlılar dikromatik görüşe sahip canlılardır (dikromat canlılar). Yani sadece 2 rengi görebilmektedirler (opsinlerinin durumuna göre o iki rengin hangileri olduğu değişebilmektedir). 

Yakın kuzenlerimizin birçoğu gibi biz insanlar trikromatik görüşe sahip canlılarız (trikromat canlılar). Yani kırmızı, yeşil ve mavi renkleri ve bunların kombinasyonlarından oluşan 1-2.3 milyon farklı rengi algılayabilmekteyiz. Dikromatlarda ise bu sayı sadece 10,000 renk civarındadır.

"Neden onlar iki rengi görecek şekilde kalmışlar ki?" diye sorabilirsiniz. Aslında 2 rengi görebilmenin de çevreye bağlı olarak bazı avantajları vardır. Örneğin dikromat canlıların karanlıkta daha iyi görebildiğini gösteren çalışmalar var. Gerçekten de, canlılara baktığımızda, nokturnal olan, yani gece yaşayan canlılarda dikromatik görüşün daha yaygın olduğunu görmekteyiz. Ancak evrimsel sürecin genel tarihine baktığımızda, dikromat atalardan, trikromat torunların evrimleştiği görülmektedir. Bu, "basitten gelişmişe" olan bir yolculuktan ziyade, ortam şartlarının değişmesine bağlı olarak, maymunlarda ve bazı diğer hayvanlarda daha fazla rengi ayırt etmenin öneminin artmasındandır. 

Dikromatik Canlılardan Trikromatik Canlılar Nasıl Evrimleşir?

Dolayısıyla burada sorulması gereken asıl soru şudur: "İyi de, atası dikromat olan bir hayvan türü, nasıl olur da trikromat olacak biçimde evrimleşebilir?"

Tüm Reklamları Kapat

İşte bu sorunun cevabını, evrimsel biyoloji ve popülasyon genetiği harika bir şekilde verebilmektedir! Genlerimize bakan araştırmacılar, bizde ve yakın kuzenlerimizde, diktromat memelilerdeki MWS/LWS opsin geninin 2 kopyası olduğunu buldular. Bunlardan daha orta uzunluktaki dalgaboylarına duyarlı olana MWS deniyor; daha uzun dalgaboylarına hassas olana ise LWS. Aşağıda, bu iki proteinin neye benzediğini görebilirsiniz:

MSU

MWS olanı 527 nanometre, yani yeşil rengi algılıyor. LWS ise 557 nanometre, yani kırmızı rengi... Bu, bizi trikromatik yapan en önemli iki molekül! Yalnız ilginç olan durum şu: Bu iki proteini kodlayan DNA dizisine baktığımızda, birbirinin %98 oranında birebir aynısı olduğu görülüyor! Üstelik biri, genomumuz içinde diğerinin hemen yanında yer alıyor. Dahası, her ikisinin bulunduğu pozisyon da, dikromat olan atalarımızdaki LWS'yi kodlayan genlerin pozisyonuna çok yakınlar! Yani o atasal gen, bir şekilde iki kopyaya kavuşmuş ve bunlardan biri ana görevini korurken, diğeri mutasyonlar ve seçilim yoluyla kademeli olarak değişmiş olmalı. Böylece, dikromatik bir atadan, trikromatik bir torun evrimleşebilir!

Bu nasıl oluyor? Gen çoklanması denen mutasyon tipiyle... Bu tip mutasyonda, genlerin okunması sırasında kimi zaman yanlışlıkla fazladan bir kopya üretiliyor. Ve genelde, bu ekstra kopya diğerinin hemen yanına yapıştırılıyor. Böylece aynı işlevi gören 2 gen oluşuyor. Buna, "kopya sayı varyantı" da denebiliyor ve popülasyon genetiği çerçevesinde, türlerin evrimini incelemek için kullanılan ana yöntemlerden birisi, bu kopyalanma olaylarına bakmak! Aşağıda bu durum gösteriliyor:

Wikipedia

Bu, eğer ki o genin ürettiği proteinin fazla üretilmesi sıkıntıysa, Doğal Seçilim tarafından elenip gidiyor. Zararlı mutasyonların genellikle popülasyondan hızla elendiğini, dolayısıyla evrime doğrudan etki etmeye fırsat bulamadıklarını hatırlayınız. Ancak çoğu zaman, bir genin birden fazla kopyasının oluşması pek bir etkiye neden olmuyor. Çünkü bir gen, genellikle sadece bir proteini kodluyor ve eğer ki o genin sayısı artacak olursa, genellikle olan tek şey o proteinin hücre içindeki miktarının artması oluyor. Eğer ki bu protein zararlı değilse, canlı hiçbir sorun yaşamadan hayatına o genin 2 veya daha fazla kopyasıyla devam ediyor. Ta ki bir mutasyon o ekstra gen veya genleri "susturana" veya "değiştirene" kadar.

Tüm Reklamları Kapat

Bu ikinci ve sonraki kopyalar, mutasyona çok daha açıktır. Çünkü halihazırda işlevsel olan bir kopya varken, ekstra kopyaların mutasyona uğramasında çoğu zaman sakınca yoktur. Doğal Seçilim, bu etkisiz mutasyonları elemediği için, o gen de kısmen daha hızlı bir şekilde değişme fırsatı bulur. Kimi zaman bu mutasyon, o ek genleri tamamen susturur. Susturulan kopya, kimi zaman "sahte-gen" veya çöp DNA'ya dönüşür. Kimi diğer zaman ise, mutasyonların yarattığı değişim, proteinin işlevini kademeli olarak farklılaştırmaktadır. İşte bizim opsin genimizde olan tam da budur! İkinci kopyada meydana gelen mutasyon, yepyeni bir rengi algılamamızı mümkün kıldı!

Opsindeki Rastgele Mutasyonların Evrime Etkisi

Bu, öylesine uydurulan bir hikaye değildir. Bu genin evrimi öylesine iyi çalışılmıştır ki, hangi mutasyonların dalgaboyu hassaslığını ne düzeyde değiştirdiği son derece net bir şekilde bilinmektedir. Yani hangi mutasyonlar meydana gelip de, 527 nanometreye duyarlı bir protein 557 nanometreye duyarlı olacak şekilde evrimleşti, bunu çok iyi biliyoruz. Şöyle ki, opsinin:

  • 180'inci pozisyonunda: Alanin, Serin'e,
  • 277'inci pozisyonunda: Fenilalanin, Tirosin'e,
  • 285'inci pozisyonunda: Alanin, Treyonin'e

dönüştü. Bunlardan ilki, proteinin hassas olduğu dalgaboyunu 7 nanometre, ikincisi 8 nanometre, üçüncüsü ise 15 nanometre maviye kaydırdı! Her bir mutasyonun protein üzerindeki etkisini bu kadar net biliyoruz! Bu hassasiyet noktasının kayması, ikinci kopyadan üretilen opsinin yepyeni bir rengi algılayabilmesini mümkün kıldı. 

Bu mutasyonun günümüzden 35 milyon yıl kadar önce, Eski Dünya Maymunları ile Yeni Dünya Maymunları'nın ayrılmasından sonra yaşandığı düşünülüyor. Biz Kuyruksuz Maymunlar da, Eski Dünya Maymunları'ndan trikromasiyi miras aldık. Yani şanslıyız diyebiliriz.

Sonuç

Mutasyonlar, seçilim veya genel olarak evrim, illâ fonksiyon yitirici olmak zorunda değildir. Faydalı mutasyonların uzun vadede seçilimi, pek tabii yeni fonksiyonlar kazandırabilir. Üstelik bu, yeni bir fonksiyon kazanmanın sadece bir yoludur. Unutmayınız: Eğer fonksiyon kazandırıcı evrim örneği görmek istiyorsanız, vücudunuza bakmanız yeterlidir. Sahip olduğunuz istisnasız her özellik, bir zamanlar atalarımızdan birine fayda sağladığı için evrimleşmiş olan özelliklerdir: saç renkleri, parmak sayısı, organ biçimleri ve görevleri, davranışlar, üreme yöntemi, burun yapısı ve daha nicesi...

Bu Makaleyi Alıntıla
Okundu Olarak İşaretle
71
0
  • Paylaş
  • Alıntıla
  • Alıntıları Göster
Paylaş
Sonra Oku
Notlarım
Yazdır / PDF Olarak Kaydet
Bize Ulaş
Yukarı Zıpla

İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!

Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.

Soru & Cevap Platformuna Git
Bu İçerik Size Ne Hissettirdi?
  • Tebrikler! 22
  • Bilim Budur! 17
  • Muhteşem! 3
  • Mmm... Çok sapyoseksüel! 3
  • İnanılmaz 3
  • Umut Verici! 1
  • Merak Uyandırıcı! 1
  • Güldürdü 0
  • Üzücü! 0
  • Grrr... *@$# 0
  • İğrenç! 0
  • Korkutucu! 0
Kaynaklar ve İleri Okuma
  • S. B. Carroll. (2007). The Making Of The Fittest. ISBN: 978-0393330519. Yayınevi: W. W. Norton & Company.
  • A. Chinen. (2003). Gene Duplication And Spectral Diversification Of Cone Visual Pigments Of Zebrafish. Genetics, sf: 663-675. | Arşiv Bağlantısı
Tüm Reklamları Kapat

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 29/03/2024 18:26:45 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/3145

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.

Tüm Reklamları Kapat
Keşfet
Akış
İçerikler
Gündem
Alan
Astrobiyoloji
Alkol
Yaşanabilir Gezegen
Çekirdek
Tohum
Botanik
Nöron
Makina
Karanlık
Uydu
Aminoasit
Geometri
Sayı
Mantık Hatası
Beyin
Bilişsel
Hominid
Evren
Süt
Araştırma
Filogenetik
Homo Sapiens
İspat
Güneş
Aklımdan Geçen
Komünite Seç
Aklımdan Geçen
Fark Ettim ki...
Bugün Öğrendim ki...
İşe Yarar İpucu
Bilim Haberleri
Hikaye Fikri
Video Konu Önerisi
Başlık
Gündem
Kafana takılan neler var?
Bağlantı
Kurallar
Komünite Kuralları
Bu komünite, aklınızdan geçen düşünceleri Evrim Ağacı ailesiyle paylaşabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Bilim kimliğinizi önceleyin.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla aklınızdan geçen her şeyden ziyade, bilim veya yaşamla ilgili olabilecek düşüncelerinizle ilgileniyoruz.
2
Propaganda ve baskı amaçlı kullanmayın.
Herkesin aklından her şey geçebilir; fakat bu platformun amacı, insanların belli ideolojiler için propaganda yapmaları veya başkaları üzerinde baskı kurma amacıyla geliştirilmemiştir. Paylaştığınız fikirlerin değer kattığından emin olun.
3
Gerilim yaratmayın.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Değer katın; hassas konulardan ve öznel yoruma açık alanlardan uzak durun.
Bu komünitenin amacı okurlara hayatla ilgili keyifli farkındalıklar yaşatabilmektir. Din, politika, spor, aktüel konular gibi anlık tepkilere neden olabilecek konulardaki tespitlerden kaçının. Ayrıca aklınızdan geçenlerin Türkiye’deki bilim komünitesine değer katması beklenmektedir.
5
Cevap hakkı doğurmayın.
Bu platformda cevap veya yorum sistemi bulunmamaktadır. Dolayısıyla aklınızdan geçenlerin, tespit edilebilir kişilere cevap hakkı doğurmadığından emin olun.
Ekle
Soru Sor
Sosyal
Yeniler
Daha Fazla İçerik Göster
Popüler Yazılar
30 gün
90 gün
1 yıl
Evrim Ağacı'na Destek Ol

Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katın.

Evrim Ağacı'nı Takip Et!
Yazı Geçmişi
Okuma Geçmişi
Notlarım
İlerleme Durumunu Güncelle
Okudum
Sonra Oku
Not Ekle
Kaldığım Yeri İşaretle
Göz Attım

Evrim Ağacı tarafından otomatik olarak takip edilen işlemleri istediğin zaman durdurabilirsin.
[Site ayalarına git...]

Filtrele
Listele
Bu yazıdaki hareketlerin
Devamını Göster
Filtrele
Listele
Tüm Okuma Geçmişin
Devamını Göster
0/10000
Bu Makaleyi Alıntıla
Evrim Ağacı Formatı
APA7
MLA9
Chicago
Ç. M. Bakırcı. Renkli Görüşün Evrimi: Evrimde Türler Nasıl Yeni Özellikler Kazanır?. (22 Ocak 2018). Alındığı Tarih: 29 Mart 2024. Alındığı Yer: https://evrimagaci.org/s/3145
Bakırcı, Ç. M. (2018, January 22). Renkli Görüşün Evrimi: Evrimde Türler Nasıl Yeni Özellikler Kazanır?. Evrim Ağacı. Retrieved March 29, 2024. from https://evrimagaci.org/s/3145
Ç. M. Bakırcı. “Renkli Görüşün Evrimi: Evrimde Türler Nasıl Yeni Özellikler Kazanır?.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, 22 Jan. 2018, https://evrimagaci.org/s/3145.
Bakırcı, Çağrı Mert. “Renkli Görüşün Evrimi: Evrimde Türler Nasıl Yeni Özellikler Kazanır?.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, January 22, 2018. https://evrimagaci.org/s/3145.
ve seni takip ediyor

Göster

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Close