Köpek sahibi olan herkes, köpeklerin sadece gözlerini kullanarak çok şey söylediğini bilir. Yemek kabı mı boş? Beklentiyle kafasını kaldırıp bakacaktır. Dışarı mı çıkmak istiyor? Göz kontağı kurarak kafasının etrafında dönecektir.

Araştırmacılar köpeklerle birlikte insanlarla göz kontağı kurarak iletişime geçen tek hayvanın evcilleştirilmiş atlar olduğunu düşünüyordu. Ancak Biology Letters dergisinde yayınlanan bir çalışma bu listeye bir hayvan daha ekledi: Keçiler.

Ortaçağ'ın Avrupa ve Batı için bir duraklama dönemi olduğunu biliyoruz. Skolastik düşüncenin olumsuz etkileri, uluslararası çapta salgın hastalıklar vb. olumsuz olgularla birlikte Avrupa biliminin geriye gittiği sırada Türkiye coğrafyasına çok yakın bir yerde Arap yarımadasında işler Avrupa'nın tam tersi yönünde ilerledi. İslam medeniyetinin altın çağını yaşadığı bu zamanları Türkiye'ye ve dünyaya tanıtan isimlerden biri de Cumhurbaşkanlığı kararıyla adı 2019 yılına verilen Fuat Sezgin'dir. Aynı zamanda Fuat Sezgin'in ismi Uludağ Üniversitesi Fuat Sezgin Merkez Kütüphanesi'nde bugün hala yaşatılıyor.^[1]

24 Ekim 1924 tarihinde Bitlis'te dünyaya gelen Fuat Sezgin'in ataları uzun yıllar Osmanlı İmparatorluğu'nda Şirvan beyleri(imtiyazlı Doğu Anadolu eyaletinin beyleri) olarak görev yapmışlardır.^[2]

Bilim nedir? Hiç düşündünüz mü, "bilimsel yöntem" derken kastettiğimiz şey aslında ne? Bu yazıda oturup size bunun resmî tanımı üzerinden giderek, "Efendim işte bir gözlem yaparız, oradan yola çıkarak bir hipotez geliştiririz, onu test ederiz, yanlışlayabilirsek hipotezi terk eder veya değiştiririz." gibi şeyler anlatmayacağız. Bunlar, bilimin kağıt üzerinde nasıl işlediğidir. Bilimin kalbinde ne var? Cevap çok basit: Kandırılmamak. Öyle eş dost tarafından kandırılmamak da değil; doğa tarafından kandırılmamak. Kendimiz tarafından kandırılmamak. Richard Feynman bunu çok güzel bir şekilde ifade etmişti:

Yani "bilimsel metot" dediğimiz şey, Neil deGrasse Tyson'ın ifadesiyle şöyle özetlenebilir:

Her şey değişir. Gezegenler değişir, iklim değişir, çevre değişir, canlılar değişir. Ve evinizin şu anda üzerinde bulunduğu toprakların yeri değişir. Çünkü kıta dediğimiz kara parçaları, en nihayetinde onların altında bulunan levhaların (plakaların) okyanus ve deniz seviyesinin üzerinde kalan kısımlarından ibarettir ve bu levhalar, onların altında yer alan magma tabakasında yaşanan konveksiyon akımları dolayısıyla durmaksızın hareket ederler. Bunun sonuçlarından birisi depremler ve dağ oluşumları gibi devasa jeolojik olaylar olsa da, daha "az zarar verici" sonuçlarından bir diğeri, günümüzde hayali sınırlarla bölüşülen toprakların coğrafi konumunun, elimizde hiçbir önleyici güç olmayan biçimde, her yıl bir miktar değişmesidir.

Levhaların bu hareketi, bildiğimiz kadarıyla Dünya'nın (ve dolayısıyla levhaların ve magma tabakasının) oluşumundan beri devam etmektedir. Buna bağlı olarak Dünya'ya dışarıdan baktığımızda gördüğümüz kıtalar ile okyanusların dağılımı, tarih boyunca aynı kalmamıştır. Aslına bakarsanız son 4.5 milyar yıllık Dünya tarihini yüz milyon yıl gibi büyük zaman aralıkları boyunca inceleyecek olursak, Dünya'nın görünümünün bir hayli değiştiğini görmekteyiz. Öyle ki, bir zamanlar bugünkü kıtaların hepsi, Pangea isimli tek bir süperkıta altında birleşmiş haldeydi!

Biyolojik cinsiyet ile ilgili anatomik farklılıklar pelviste, halk arasındaki adıyla leğen kemiğinde kolayca ayırt edilebilmektedir. Erkek ve dişi Homo sapiens pelvisleri arasındaki yapısal farklılıklar, dişi pelvisi ile karşılaştırıldığında daha belirgin ve iyi işaretlenmiş kas ekleri ile birlikte daha büyük eklem yüzeyleri olan erkek pelvisinin daha kalın iskeleti ile ilgilidir.

Daha belirgin farklılıklar ise, elbette dişi pelvisinin doğuma uygun şekilde evrimleşmesinden kaynaklanmaktadır. Peki gerçekten öyle mi?

Evrimsel Tıbbın İlkeleri, onlarca katkı sağlayan bilim insanı yanında Peter Gluckman, Alan Beedle ve Mark Hanson tarafından hazırlanan harika bir akademik kaynaktır. Akdeniz Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü'nden Prof. Dr. Battal Çıplak, Koç Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı'ndan Prof. Dr. Oğuz Kerim Başkurt, Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Nöroloji Anabilim Dalı'ndan Prof. Dr. Hilmi Uysal'ın editörlüğünde Palme Yayıncılık tarafından 2012'de Türkçe'ye basılmıştır. Üstelik Türkçe kaynaklar arasında tek evrimsel tıp temelli akademik kitaptır. Kitabın 318 sayfası içerisinde toplamda 3 kısım ve 12 bölüm bulunmaktadır. Başlıca her bölüm bir akademisyen tarafından ele alınmıştır.

Kitapta evrimsel tıp ağırlıklı olmak üzere evrimsel biyoloji, arkeoloji, paleobiyoloji, etoloji, popülasyon genetiği, biyokimya, psikiyatri gibi konular ele alınıyor. Bu yüzden özellikle tıp alanında çalışan her bireyin baş ucunda bulunması gerekiyor. Çünkü giderek güçlenen yeni bir bilim sahası olan evrimsel tıbbın, klinik araştırmalara ve tedavilere yön vereceği bir gerçektir. Özellikle mikrobiyoloji alanında ağırlıklı olarak işlenen evrimsel biyoloji, aslında diğer birçok tıp uzmanlığı ile de ilişkilidir. Zira dahili ve cerrahi branşlar:

Satranç, "satranç tahtası" olarak bilinen 64 kareden oluşan bir platform üzerinde, her bir tarafın farklı kuralları olan bir şah, bir vezir, iki kale, iki fil, iki at ve sekiz piyondan oluşan (6 ayrı nitelikte 16'şar) oyun taşıyla oynadığı, iki kişilik bir oyundur. Oyunun amacı, rakip oyuncunun bu 6 farklı taş türünden biri olan "şah" isimli taşını, "mat" adı verilen, taşın kaçabileceği hiçbir yer bırakmayan duruma zorlamaktır ve bu süreçte, rakibin taşlarını belirli kuralları takip ederek "yemeniz" veya "almanız" mümkündür. Alınan taşlar, oyundan çıkarılır ve bazı kısmen nadir durumlar haricinde oyuna geri alınamaz. Bir satranç oyununu bitirmenin tek yolu "şah mat" denen bu durum değildir; başka birçok yöntem vardır (hatta profesyonel oyunların çoğu "oyundan çekilme" veya "beraberlik" ile biter). Bu yazıda göreceğimiz gibi, satranç tarih boyunca memetik bir evrimsel süreçten geçmiş ve değişmiştir; dolayısıyla coğrafyaya ve zamana bağlı olarak bambaşka görünümlü ama günümüzedeki oyunu da andıran satranç türleri görmek mümkündür.

Son zamanlarda adını sıkça duyduğumuz Netflix yapımı The Queen’s Gambit sayesinde belki de Yapay Zeka'ya sahip Deep Blue'nun Gary Kasparov'u yenmesinden yıllar sonra yeniden popüler gündemde yer edinen satranç oyununun, sinirbilim ile yakından ilişkisi vardır. Bu yazımızda, satrancın kökenine dair elde edilen bilgilere, "dahilerin oyunu" olarak bilinen satranç ile nöropsikiyatrik bozukluklar arasındaki olası ilişkilere, satrancın bilişsel kabiliyetler üzerinde etkilerine ve satranca yönelik modern bilimdeki görüşler ile satrancın sinirbilim ile ilişkisine bir bakış atacağız. O halde başlayalım…

Klasik mekanik veya Newton fiziği, makroskobik boyutlardaki cisimlerin hareketleri, davranışları ve bu cisimler etkiyen kuvvetleri, hem deneysel hem de matematiksel olarak inceleyen ve araştıran fizik dalıdır. Klasik mekanik, bilim insanlarının sadece birkaç denklem kullanarak havada uçan bir topun hareketini ve bir mıknatısın çekimini tanımlayabilmesini ve Ay tutulmalarını tahmin edebilmelerini sağlamaktadır.

Klasik mekanik çoğu "normal" veya "klasik" nesnenin davranışlarını tam olarak açıklar. Bir nesnenin "normal" veya "klasik" kabul edilebilmesi için:

AIDS (Edinsel Bağışıklık Yetmezliği Sendromu), insan bağışıklık yetmezliği virüsü (HIV) tarafından neden olan bir hastalık kompleksidir. Bağışıklık sisteminin zayıflamasına neden olan bu hastalık, dünya genelinde ciddi bir halk sağlığı sorunudur.

HIV enfeksiyonunun ilk belirtileri genellikle hafif ve belirsizdir, ancak enfeksiyon ilerledikçe belirtiler ciddileşir. Erken dönem belirtileri arasında ateş, lenf bezlerinde şişme, boğaz ağrısı ve cilt döküntüleri bulunur. HIV ilerledikçe, bağışıklık sistemi zayıflar ve kişi AIDS belirtileri geliştirebilir, bunlar arasında tekrarlayan enfeksiyonlar, kilo kaybı, kronik ishal ve bazı kanser türleri yer alır.