Yaklaşık 2.000 kişi üzerinde yapılmış olan bir araştırmada, cinsel hayatınızdaki mutluluğunuzun ve cinselliğe verdiğiniz önemin 60’lı 70’li yaşlarda size zekâ olarak geri dönebileceğini gösteriyor. Araştırma sonuçları, kendisinden daha önce yapılmış bir araştırmada tespit edilen seksin bunamayı yavaşlattığı sonucunu destekler nitelikte.

İnsanları cinsellikten soğutmak istememekle beraber, yazarlar bulgularının nedeni konusunda emin olamadıklarını kabul ediyorlar. Araştırmada belirli bilişsel özellikler için test edilen insanlar belki daha iyi bir cinsel yaşama sahip oldukları için yüksek zekâ seviyesinde olabildiler. Öte yandan, neden yeterince seks yapmayarak bir beyin fonksiyonlarından vazgeçesinler ki?

Birçok insan, genetiği çok tekdüze zanneder: iki ebeveynin gözleri "baskın" olarak bilinen kahverengi ise, çocukları da öyle olmak zorundadır diye düşünürler. Ancak ikisi de mavi gözlü gibi "çekinik" bir renkteyse, yavrular da mavi göz rengine sahip olabilir diye düşünürler. Ama bu doğru değildir. Mavi gözlü ebeveynlerin, kahverengi gözlü çocukları olabilir. Her ne kadar sözde esprili bir dille "sütçü-tüpçü" gibi cinsel kimliği aşağılayıcı malzemelere dönüştürülse de, modern genetik açısından bu sözde "beklenmedik" durumlara rastlamak mümkündür. Bu makalemizde, göz rengiyle ilgili güncel bilgiler ışığında, temel genetik bilgilerini kullanarak size bunun nasıl olduğunu anlatmaya çalışacağız. Bu makalede özellikle, mavi gözlü anne-babaların kahverengi gözlü bir çocuğa nasıl sahip olabileceklerini mantıklı ve bilimsel bir şekilde açıklayacağız.

Türkiye'de ve Dünya'nın sayısız ülkesinde göz renkleri, Mendelyen özellikte genetiğe örnek olarak gösterilir. Mendelyen genetiğe uygun karakterler, tek bir özelliği, tek bir genin kontrol ettiği karakterlerdir. Liselerde buna boy uzunluğundan, saç ve göz rengine kadar sayısız örnek verilir. İşin üzücü tarafı, lisede "Mendelyen karakter" olarak verilen tek bir özelliğin bile Mendelyen karakterde olmamasıdır; hatta gerçekten çok kötü örnekler olmasıdır. Göz rengi, saç rengi, dil yuvarlama becerisi, ayak parmaklarının yapısı, saçların ön kısmındaki V şeklindeki uzantı, kulak memelerinin yapışıklığı/ayrıklığı, başparmağı bükebilme becerisi (otostopçu parmağı) ve daha nicesi... Bunların hepsi liselerde Mendelyen karakter olarak, tek bir genin baskın ve çekinik versiyonlarına (alellerine) bağlı olarak belirlendiği anlatılır. İstisnasız olarak hepsi de hatalıdır. Bunların hiçbiri tek bir genin farklı alellerine bağlı olarak belirlenmez. Hepsinde birden fazla gen belirleyici rol oynar, hatta bazılarında 8-30 farklı genin işlevi tespit edilmiştir! Dolayısıyla lisedeki basit hesaplama ile tespit edilebilir unsurlar değildir. 

Geriye dönün ve son iki yıldaki yapay zeka ilerlemesine bir bütün olarak bakın... Yapay zeka o kadar hızlı bir şekilde, o kadar çok alanda insanlara yetişiyor ki, açıkçası yeni testlere ihtiyacımız var!

Stanford Üniversitesi İnsan Merkezli Yapay Zeka Enstitüsü (İng: "Human-Centered Artificial Intelligence" veya kısaca "HAI"), akademik ve endüstriyel uzmanlardan oluşan disiplinler arası bir ekip tarafından hazırlanan kapsamlı Yapay Zeka Endeksi raporunun yedinci yıllık sayısını yayınladı.

Üretken yapay zeka (İng: "generative AI") teknolojileri, şiir ve bilgisayar programları yazabiliyor ya da Hollywood filmlerinden fırlamış gibi görünen oyuncak ayı resimleri ve çizgi film karakterlerinin videolarını yaratabiliyor.

Şimdi ise yeni yapay zeka teknolojisi, DNA'nızı düzenleyebilecek mikroskobik biyolojik mekanizmalar için planlar üreterek bilim insanlarının hastalıklarla bugünkünden çok daha hassas ve hızlı bir şekilde mücadele edebilecekleri bir geleceğe işaret ediyor.

Tardigradlar, çok çeşitli fiziksel ve kimyasal aşırılıklara dayanma konusundaki yeteneği sayesinde tüm bilimseverleri büyülemektedir. Son dönemlerde tardigradların sahip olduğu dayanıklılık yeteneği, karşılaştıkları zorlu koşullar sırasında ifade edilen proteinlerin koruyucu rollerine odaklanmamıza sebep olmakla birlikte bu küçük omurgasızlara duyulan ilginin artmasına yol açmıştır.

Dsup (hasar önleyici) adı verilen ve tardigradlara özgü benzersiz bir proteinin DNA'yı radyasyon ve radikallerin ürettiği hasardan koruduğunun keşfi, biyoteknoloji ve tıp alanındaki potansiyel uygulamalarıyla ilgili beklentileri artırdı.

İnsan gözüne, durağan nesneler tam da öyle görünür: tamamen hareketsiz ve durgundurlar. Ama nesneleri tek tek atom ölçeğinde görmemizi sağlayan bir kuantum merceği verilseydi, masamızda boş boş duran bir elma, muazzam bir hareket halinde titreşen parçacıkların iç içe geçtiği bir çorba gibi görünürdü.

Son birkaç on yılda fizikçiler, atomları neredeyse durma noktasına gelece, yani bilimsel tabiriyle "hareketsel temel duruma" gelecek düzeyde süper-soğutmanın yollarını bulmayı başardılar. Fizikçiler bugüne kadar milyonlarca atomdan oluşan bulutları veya nanogram ölçeğindeki cisimler gibi küçük nesneleri, bu tür saf kuantum hallerine dönüştürdüler.

Kelime anlamı olarak Hema- (kan) ve -poez (yapım) birleşmesinden köken alarak kan hücrelerinin yapımı anlamına gelir. Nötrofiller, eritrositler, lenfositler, bazofiller, eozinofiller, monositler gibi bütün kan hücreleri multipotent kök hücre olan hematopoetik kök hücreden farklılaşarak oluşur! Bu üretim de başlıca kemik iliği medullasında gerçekleşir. Söz konusu kök hücre asimetrik bölünme yaşar ve çoğalırken bir tane kendisinden üretir, bir tane de farklılaşacak hücre oluşturur. Embriyonik hayatta kan yapımı 3. haftada yolk (vitellus) kesesinde başlar ve 6. haftada sonlanır. Ardından yaklaşık 6. haftadan 20. haftaya kadar bu görevi karaciğer, az miktarda dalak ve timus üstlenir. Sonrasında ise kemik iliğinde üretilmeye başlar. Yine de ufak miktarda dalak ve karaciğerde üretim devam edebilir. Kemik iliğinde kan üretimine başlayan ilk kemik clavicula isimli köprücük kemiğidir. Yetişkinde ise en çok pelvis (leğen) ve vertebra (omur) medullasında gerçekleşir. Her kan hücresinin de belirli bir ömrü vardır. Eritrositlerin (alyuvar) ömrü 120 gündür, yeni doğan bebekteki fetal eritrositler (alyuvarlar) ise 90 gün yaşayabilir. Dolayısıyla yeni doğan bebekler çoğu zaman fizyolojik anemi (kansızlık) yaşar. Bu yüzden profilaktik (önleyici) takviye almaları önerilir.

Dolaşımdaki hücrelerin belirli ömürleri vardır. Hücreler sürekli yıkılarak yenilenirler. Bu yüzden devamlılık gösteren bir üretim dinamiğine ihtiyaç vardır. Vücut, bu durumu kompanse (telafi) etmek için önlem amaçlı mekanizmalar ile evrimleşmiştir. Bunlardan biri de ekstramedüller hematopoez, yani kemik iliği (medullası) dışında bir bölgede kan hücrelerinin üretimidir. Kemik iliğindeki üretime intramedüller hematopoez denir. Evet, kemik iliği dışında da kan üretimi gerçekleşebilir! Bunlardan en iyi bilinenleri karaciğer, dalak, timus ve lenf bezleridir. İnsan dışındaki omurgalılarda bağırsakta ve böbrekte de üretildiği anlaşılmıştır. Vücut, bu mekanizma dışında yassı kemiklerde ilik (medulla) oluşumunu artırarak üretime katkı sağlamak ister. Bu yüzden frontal (alın) kemiği gibi yassı kafa kemiklerinde genişlemeler ve büyümeler gerçekleşebilir. Çünkü telafi etmek için üretime katkı sağlamak isteyen dokuların hacmi artmaya başlar. Örneğin dalağın büyümesine splenomegali denir. Hatta bazen kafa kemikleri gibi sert dokularda bu üretim sırasında yeterli esneklik olmadığı "nod" yapısı oluşabilir. Ekstramedüller hematopoez, genelde ağır anemide ve çeşitli hematolojik hastalıklarda görülür.

Rüyaları anlamadan önce, "uyku" dediğimiz biyolojik olayın ne olduğunu, ne zaman, nasıl ve neden evrimleştiğini anlamamız gerekiyor. Bu yazı içinde o yazımıza bir miktar referans bulacaksınız; anlam bütünlüğü açısından öncelikle buradaki yazımızı okumanızı tavsiye ederiz.

Rüyalar, uykulardan söz edip de değinmeden geçemeyeceğimiz bir olgudur. Dolayısıyla bu konuda bazı temel bilgilere yer verip, konu hakkındaki bazı ilginç gerçeklerden bahsetmenin faydalı olacağını düşünüyoruz. Rüyalar öylesine ilgi çekici, öylesine ürkütücü ve öylesine etkilidir ki, insanlık tarihinde rüyalarla ilgili anlatı ve izlere Milattan Önce 3100’lü yıllarda Sümerlerde ve M.Ö. 2000’lerde Antik Mısır’da rastlayabiliyoruz. 

Canlıların (tek hücreli olandan en gelişmiş olana kademeli olarak yükselen kapasitede) kendi dışındaki dünyadan aldıkları sinyalleri kendileri için işe yarayan bilgiye dönüştürdüklerini biliyoruz. Bu sürecin asıl olarak bilgilenme- bilgi edinme faaliyeti olduğunu, ve edinilen bilgi (ler) nin o canlının temel ihtiyaçlarını dengeli ve sürekli olarak sağladığı durumda bu faaliyetin daha fazla bilgiye erişim için ilerlemediğini, bir anlamda bilişsel gelişimin durduğunu söylememiz mümkün görünüyor. Çevresel koşulların yaşamı ve üremeyi tehdit ettiği durumlarda canlı farklı yollar arayıp yeni bilgiler edinecek ya da soyu tükenecektir; varyasyon, adaptasyon ve kopyalama ile ilerleyen evrimsel süreç.

En gelişmiş olduğuna gezegeni kolonileştirmiş olmasına bakarak karar verdiğimiz insan bu bağlamda en bilgili canlıdır. Ama bu bilgili oluşa herhangi başka bir anlam yüklenebilir mi, bilinçli miyiz? Bu noktada insan bilgisinin iki seviyedeki ilerleyişini mercek altına almak işe yarayabilir. Bireysel seviyedeki tutum ve davranışlarla topluluk seviyesinde olanlar farklı örüntülere sahiptir. Bireysel bilişin kapasitesi tarih boyunca artarken topluluk seviyesi belki de tekerrürden ibaret. Biliş kapasitesini bilinç olarak okuduğumuzda topluluk seviyesinde yerinde sayan bir bilince sahibiz; dışımızdaki dünyaya ait bilgideki artışla topluluk seçimleri eşit biçimde ilerlemiyor sadece araçlar değişiyor. Öyle ki bireysel tutum ve davranışlarımızın değerlendirilmesi adına sürdürülebilir yönergelere (kültürümüz) ve rasyonel kriterlere sahipken topluluk seviyesinde bunun yerine sabit örüntüler, irrasyonel seçimlerle karşılaşıyoruz; sanki bilinç bulanıklaşıyor. Kritik eşikler söz konusu olduğunda (sağkalım ve üreme) toplumsal tercihlerimiz her seferinde evrimin standart mekanizmalarına tabi kalıyor önce can sonra kademeli olarak genetik yakınlarımız; standart memeli ''bilinci''.