Biyolojik cinsiyet ile ilgili anatomik farklılıklar pelviste, halk arasındaki adıyla leğen kemiğinde kolayca ayırt edilebilmektedir. Erkek ve dişi Homo sapiens pelvisleri arasındaki yapısal farklılıklar, dişi pelvisi ile karşılaştırıldığında daha belirgin ve iyi işaretlenmiş kas ekleri ile birlikte daha büyük eklem yüzeyleri olan erkek pelvisinin daha kalın iskeleti ile ilgilidir.

Daha belirgin farklılıklar ise, elbette dişi pelvisinin doğuma uygun şekilde evrimleşmesinden kaynaklanmaktadır. Peki gerçekten öyle mi?

İnsanlar için dil kullanımı oldukça keyfidir. İnsanların hepsinin kullandığı, ortak anlamlar taşıyan kelime kümeleri yoktur. Farklı dillerdeki birçok farklı ses aynı anlama gelebilir. Perro, chien, hund, dog ve köpek kelimeleri ile ilişkili seslerin hepsi aynı anlama gelir ama kelimeleri oluşturan ses düzenleri arasında neredeyse hiçbir ortaklık yoktur.

Bununla birlikte, hayvanların birbirleriyle iletişim kurmak için kullandığı seslerde çok fazla tek düzelik vardır. Bu sesler farklı türler için farklıdır ancak herhangi bir hayvan türü içinde (kuşlar arasında belirli bölgesel "lehçeler" hariç) oldukça ortak görünür ve hayvanlar tarafından kullanılan evrensel bir ses kodu ve dil var gibidir.

İtalya'daki doktora eğitimimin ilk senesinde doktora programının katılımcılarından biri olan Uluslararası Teorik Fizik Merkezi (ICTP) enstitüsünde derslerimi aldım. Enstitü yapısı gereği gelişmekte olan veya gelişmemiş ülkelerden gelen, kendi ülkelerinde yüksek lisans eğitimi almış öğrencileri Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) standartlarına doktora eğitimine hazırlamak için bir yıllık diploma programı sunuyor. Enstitünün yer bilimleri ayağına genelde inşaat mühendisi, matematikçi ve fizikçiler geliyor. Bu öğrencilerin dünyanın çeşitli bölgelerindeki tektonik yapıyı ve deprem oluşum süreçlerini anlamaları için her hafta bir öğrenciye geçen hafta olan bir depremi seçip önce kısaca depremi sonrasında da depremin olduğu bölgenin jeolojik ve jeofizik özelliklerini anlatması isteniyor. Bu konsept ben öğrenciyken çok hoşuma gitmişti. Her ne kadar benim bu egzersize katılmam beklenmese de (Türkiye'den gelen bir yer bilimci kağıt üstünde bütün bu bilgiye hakimdir) ben her hafta katılır ve zevkle dinlerdim. Bu konsepti Evrim Ağacı üzerinden haftalık olmasa da aylık olarak yapma fikrim böyle doğdu.

Bu ayın depremi olarak 22 Ocak 2024 Pazartesi günü Türkiye saatiyle 20:09’da Çin ile Kırgızistan sınırında meydana gelen Uçturfan depremini seçtim (Şekil 1). Deprem Tanrı Dağları’nda meydana geldi. Derinliği ise ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu (USGS) tarafından 13km ^[1] Avrupa-Akdeniz Sismoloji Merkezince ise 9.1km olarak bulundu ^[2]. Tanrı Dağları ve çevresi karışık bir jeolojiye sahip olup Avrasya levhası ile Hint levhasının çarpışması sonucu ortaya doğmuş dağ silsilesinin bir parçasıdır. Tanrı Dağları’nın hemen güneyinde Çin’in en büyük doğalgaz ve petrol yataklarının olduğu Tarım baseni bulunur.^[3] Tarım baseninin de güneyinde az önce bahsettiğim iki levhanın çarpışması sonucu ortaya çıkan Himalayalar ve Tibet platosu bulunur. Çarpışmanın etkisiyle kuzeye doğru kaymaya çalışan bu bölge Avrasya levhasıyla güneyde Himalayaların kuzeyde ise Tanrı Dağları’nın oluşmasına neden olur. Bölgede bulunan hassas GPS istasyonları Tanrı Dağları’nda yılda yaklaşık 4 ila 6mm arasında bir gerilmenin biriktiğini ortaya çıkarmıştır (Şekil 2).^[4]

Yaşam, 4 milyar yıl kadar önce, okyanus tabanlarında başladı. Milyarlarca yıl boyunca gezegenimizdeki yaşam, sadece denizlere ve okyanuslara hükmetti; mikrobik yaşam haricinde karalara adapte olabilen hiçbir makroskobik canlı yoktu. Sonrasında mantarlar, bitkiler ve nihayetinde böcekler karalara çıkmaya ve bu yaşam alanlarına da adapte olmaya başladılar. Karasal canlılara katılan son grup, omurgalı hayvanlar oldu. Balıklar içerisinden ayrılan bir grup, bugün kurbağa ve semender gibi hayvanlarla temsil edilen amfibilerin atalarına evrimleştiler. Amfibiler, hem suda hem karada yaşayabilen hayvanlardır ve bunlar, tamamen karasal yaşama adapte olmuş sürüngenlerin atalarıdır. Sürüngenler içerisinden bir dal memelilere evrimleşmiş, dinozorların yok oluşunu takiben yükselişe geçen memeliler içerisinde bir dal, primatlara gidecek soy hatlarının atası olmuş, bunlar içerisinden bir grup da bugün Homo sapiens olarak da bilinen biz modern insana evrimleşecek türlerin yolağı olmuştur.

Bu açıdan bakılacak olursa, "Hepimiz balığız." demek mümkündür. Kimi zaman bu argüman, sanki abartılı veya anormalmiş gibi algılanabiliyor. "Daha maymunu hazmedemedik, ne balığı?" gibi tepkiler alabiliyor. Ancak bilimsel gerçekler, bizlerin onları hazmedebilme hızından ve becerisinden bağımsız gerçeklerdir. Dahası, bu gerçekte hazmedilemeyecek pek bir şey yoktur; nihayetinde evrimsel biyoloji sayesinde biliyoruz ki yaşam tek hücreli organizmalardan başlayarak günümüzdeki çeşitliliğine erişmiştir (ve bu yolda, birçok tür yok olmuştur), dolayısıyla insanın ataları elbette sadece maymunlar veya primatlar olamaz; sonuçta maymunların ve primatların da ataları olmalıdır - ve elbette, vardır. Kemirgenler, ilkin memeliler, sürüngenler, amfibiler, balıklar, ilkel çok hücreli canlılar ve tek hücreli canlılar, insan evriminin daha erken basamaklarındaki atalarının sadece birkaçıdır. "Hepimiz balığız." derken, bunlardan sadece bir tanesi öne çıkarılmaktadır; tıpkı "maymun meselesinde" insanın atalarından bir grubun abartılı bir şekilde vurgulanması gibi...

Mutasyon, kelime anlamıyla genetik materyalde meydana gelen rastlantısal değişim demektir. Bu değişim, genetik dizideki bir nükleotidin bir başkasına dönüşmesi kadar basit olabileceği gibi, bir kromozomun baştan sona fazladan kopyalanarak sayısının artması kadar devasa da olabilir. Birçok mutasyon ise genellikle spesifik bir geni veya birkaç geni etkileyen boyuttadır.

Mutasyonları anlamak için, öncelikle mutasyonlarda gördüğümüz rastgeleliği anlamamız gerekmektedir. Fakat sadece rastgelelik üzerinden yapılacak bir mutasyon analizi yetersizdir; fayda/zarar dengesi, mutasyonların çeşitlerine örnekler, belirli mutasyonların elenmesinin güçlüğü gibi birçok konuyu öğrenmek gerekmektedir. Bu yazımız, ihtiyacınız olan temeli size fazlasıyla kazandıracaktır.

Fransız gökbilimci Antoine Darquier de Pellepoix tarafından keşfedilen Çalgı Takımyıldızı'ndaki Halka Bulutsusu, gökyüzündeki en iyi bilinen gezegenimsi bulutsulardan biridir. Kataloglarda Messier 57, M57 veya NGC 6720 olarak yer alır. Halka Bulutsusu, yaklaşık 2300 ışık yılı uzaklıkta yer alır ve bizim güneş sistemimizin kabaca 500 katı büyüklüğünde bir çapa sahiptir (2,5 ışık yılı). Çalgı Takımyıldızı'ndaki en parlak yıldız olan Vega'nın güneyinde yer alır.

Hubble Uzay Teleskobu'nun yukarıdaki görüntüsünde, toz lifleri ve kürecikler merkez yıldızdan uzakta görülebilmektedirler. Bunlar, Halka Bulutsusu'nun küresel değil de, silindirik yapıda olduğunu göstermeye yardımcı olmaktadır.^[1]