Davranışların incelenmesi, bize organizmaların çevrelerine nasıl yanıt verdiği ve bu yanıtların evrimsel kökenleri hakkında derinlemesine bilgiler sunar. İnsanlar söz konusu olduğunda, psikoloji ve sosyoloji gibi bilimler davranışın temel bileşenlerini ve bu davranışların bireyler ve toplumlar üzerindeki etkilerini anlamamıza yardımcı olur. Öte yandan etoloji ise, insan harici hayvanlar aleminin davranışsal dinamiklerini ve bu davranışların ekolojik ve evrimsel bağlamlarını inceler. Bu disiplinler, hayvanların ve insanların dünyalarını daha iyi anlamamız ve birbirimizle ve doğal dünya ile olan ilişkilerimizi daha iyi yönetmemiz için önemli araçlar sağlar.

Nesli tükenmiş hayvanlar söz konusu olduğunda, onların davranışları hakkındaki bilgilerimiz sınırlıdır çünkü bu hayvanları doğal ortamlarında doğrudan gözlemleme fırsatımız yoktur. Fakat gözlem şansı olmasa da epey kapsamlı tahminler mevcuttur. Kalıntıları bulunan ve Kik adı verilen yünlü mamut bireyi, Buzul Çağı'ndan kalan ve hikayesi bilinen ender memeli hayvanlardan biridir. Kik, yaklaşık 17.100 yıl önce, Alaska'nın iç kesimlerinde, kuzeyde Brooks Sıradağları ve güneyde Alaska Sıradağları arasında dünyaya gelmiştir. O dönemde, bu bölge, Bering kara köprüsü üzerinden Sibirya'ya ve Batı Avrupa'ya kadar uzanan soğuk ve kuru bir çayırlık olarak karşımıza çıkar. Bu geniş bölgeye, bölgenin en ikonik hayvanlarından dolayı "mamut stepleri" adı verilmiştir.^[1]

Evrilebilirlik (ya da evrimleşebilirlik), en basit tanımıyla doğal seçilimin etkili olduğu bir evrim sistemi içerisinde, bir canlının kalıtsal fenotipik varyasyonlar geliştirme kapasitesidir. Daha detaylı açıklamak gerekirse evrilebilirlik; tür içerisindeki bir popülasyonun genetik çeşitlilik oluşturma yeteneğinden öte, doğal seçilimin etkili olduğu bir evrim sistemi içinde uyumsal yani adaptasyon sağlayan genetik çeşitlilik oluşturma yeteneğidir. Burada uyumsal veya adaptasyon sağlayan genetik çeşitlilik oluşturma yeteneğinden kasıt, popülasyonun yararına olacak çeşitliliğin kazanılmasıdır

Aynı zamanda evrilebilirlik; evrimsel sürece hücre biyolojisi, gelişim biyolojisi ve moleküler biyoloji gözünden modern bir bakış olarak da düşünülebilir. Darwin’in evrim teorisinin de yansıttığı gibi evrim; oldukça başarılı işleyen, bir o kadar da yaratıcı ve doğal ilkelerin ürünü olan bir süreçtir. Evrim kuramının tam olarak anlaşılması ve eksikliklerinin giderilebilmesi için evrilebilirlik kelimesinin de doğru bir şekilde anlaşılması gerekir. Bunun için öncelikli olarak Darwin’in evrim teorisi fikrine biraz daha yakından göz atalım.

Bilim insanları, beynimize anında yetenek yükleyen Matrix benzeri bir cihaz icat ettiklerini iddia ediyorlar.

Eğer gerçek olamayacak kadar kulağa fazla güzel geliyorsa, muhtemelen öyledir. Bu hafta, “HRL Laboratuvarları” adlı Kaliforniya’daki bir araştırma tesisinden bir ekip, öğrenmeyi ve beceri geliştirmeyi hızlandırdığını söyledikleri, transkraniyal (kafatasından kafatasına) doğru akım uyarımı (tDCS) olarak adlandırılan bir yöntem kullanarak, bir uçuş simülatöründe tamamen acemi insanlara pilotluk yapmayı öğretebilecek bir arayüz (interface) icat ettiklerini duyurdular. Baş araştırmacı Matthew Phillips şöyle söylüyor:

Başlangıçta, araştırmacılar ‘elektrikli bakteri’ denilen Shewanella’da büyüyen uzun tendrillere baktıklarında, bunun yalnızca yüzeyleri hissetmeye ve diğer bakterilerle bağlantı kurmaya yarayan ortak bakteriyel kıllar (tekil: pillus, çoğul: pili) olduğunu düşündüler. Şimdi, bu kılların yapısı hakkındaki bir araştırma, onların aslında elektriği iletebilen nanoteller olduğunu ortaya koyuyor. Çalışma Proceedings of the National Academy of Sciences’da yayınlandı.

Güney Kaliforniya Üniversitesinden Moh El-Naggar bir basın bülteninde şöyle diyor:

Eğer Schrödinger'in Kedisi gibi düşünce deneylerini veya Çift Yarık Deneyi gibi gerçek deneyleri daha önceden duyduysanız, kuantum fiziğinin gerçek dünya deneyimlerimizden ne kadar farklı olduğunun haberdarsınızdır. Schrödinger'in Kedisi isimli düşünce deneyinde, kutunun içinde olduğu hayal edilen bir kedi, kutu açılana kadar hem ölü hem diridir ve kutuyu açtığımız anda bu birden fazla olasılıktan sadece bir tanesi gerçekliğe dönüşür. Çift Yarık Deneyi'nde ise iki ufak yarığa doğru tek tek fırlatılan elektronlar, gözlenmediklerinde bir dalga gibi davranarak girişim deseni oluştururlar, gözlendiklerindeyse bir parçacık gibi davranarak iki basit çizgi oluştururlar. Her iki deneyde de sorun, yapılan gözlem veya ölçüm ile gözlenen/ölçülen şeyin davranışları arasında bir ilişki olduğu fikridir. Schrödinger'in Kedisi örneğinde, farklı olasılıklara sahip iki durumdan biri, ölçüm anında %100 ihtimale dönüşüvermektedir. Çift Yarık Deneyi'nde ise elektron ve foton gibi parçacıklar, gözlenip gözlenmemelerine bağlı olarak davranışlarını değiştirmektedirler.

Klasik ve geleneksel fizik bilgilerimiz ışığında, gözlemci veya bilinç gibi kavramların Evren fiziği üzerinde özel bir yere sahip olmasını beklemeyiz. Benzer şekilde, ölçüm araçları elbette ölçülen unsurun davranışlarını değiştirebilecek olsa da, bilinçli bir gözlemin veya kuantum düzeyde yapılacak bir ölçümün, deney sonuçlarını bu kadar köklü bir biçimde değiştirmesi, izahı ve ek sorgulamayı hak eden bir soru işareti yaratmaktadır. İşte Ölçüm Problemi adı verilen bu problemi izah edebilmek için, bugüne kadar çok sayıda açıklama geliştirilmiştir. Bu açıklamaların araştırıldığı sahaya Kuantum Mekaniğinin Yorumları denmektedir. Bu yazımızda, bunlardan bir tanesi olan Paralel Evrenler (İng: "many-worlds") yorumuna bir bakış atacağız.

Mikroalgler deniz ve tatlı suların tabanında, sütunlarında ve çeşitli mercan oluşumlarında görülen tek hücreli canlılardır. Mikroalgler tek başlarına bulunmazlar, o yüzden tek hücreli de olsalar da oluşturdukları koloniler çıplak gözle görülebilir. Binlerce farklı tür mikroalg olmasına karşın, en yaygın olanlar diyatomlar (Bacillariophyceae), yeşil algler (Chlorophyceae) ve altın rengi alglerdir (Chrysophyceae).

Mikroalglerin en önemli özelliklerinden birisi de fotosentez yapabilmeleridir. Öyle ki atmosferik oksijenin yaklaşık yarısını mikroalgler üretir. Bu sayede organik maddeleri (karbonhidrat, protein, yağ) de sentezlerler. Bu da mikroalgleri zengin birer besin kaynağına dönüştürür; çünkü mikroalgler insan vücudunda sentezlenemeyen omega-3 ve omega-6 yağ asitlerini içerir. Ayrıca mikroalgler A, B1, B2, B6, B12, C, E, ve folik asit (B9) gibi vitaminlerin de iyi bir kaynağıdır.

Çevre ve doğanın korunması, insanlık için hayati öneme sahiptir. Hayatımızın hemen her yerinde kimyasalları ve kimyasallar sayesinde üretilmiş ürünleri kullanırız. Genellikle "kimyasal" sözcüğünü duyduğumuz zaman pek çoğumuzun aklına doğaya ve insan sağlığına zararlı bileşikler gelir. Ancak hayatta gördüğümüz her şey kimyasal moleküllerden oluştuğundan, esasında bu düşünce yapısı bizleri zararlı ve yararlı kimyasallar arasında doğru ayrımı yapmaktan uzaklaştırmaktadır (bu konuda algılarınızı daha isabetli hâle getirmek için buradaki yazımızı okumanızı öneririz).

Örneğin su, 2 hidrojen ve 1 oksijen atomundan oluşan bir kimyasaldır ve hayat için olmazsa olmaz bir bileşiktir. Ancak 2 hidrojene ek olarak 1 yerine 2 oksijen atomundan meydana gelen hidrojen peroksit, antiseptiklerde ve çamaşır suyu üretiminde kullanılan çok önemli bir ticari kimyasaldır ve tüketilmesi hâlinde hızlı bir şekilde zehirlenmeye neden olabilir. Sadece 1 adet oksijen atomu fazlalığı, suya kıyasla çok daha farklı özelliklere sahip bir kimyasal oluşumuna sebep olmaktadır. Su molekülü çevre, doğa ve yaşam için kilit öneme sahipken, hidrojen peroksit çevreye boşaltıldığında canlılığa kalıcı zararlar verebilir, temas hâlinde ciddi cilt yanıkları ve göz hasarına sebep olur. Hidrojen peroksit buna rağmen hayatımızın pek çok alanında sıklıkla kullandığımız, önlem alındığı takdirde zararları kolaylıkla engellenebilecek ve faydaya çevrilebilecek bir kimyasaldır. Bu noktada çevreye ve insan sağlığına görünür düzeyde zararları olan kimyasalların tehlikelerinin önlenmesi, azaltılması ya da alternatiflerinin bulunması konusunda "yeşil kimya" terimi karşımıza çıkmaktadır.

Beynimiz düşündüğümüz kadar basit çalışmıyor. Geçtiğimiz birkaç yıl, tuhaf şeylere inanmanın oldukça yaygın olduğunu henüz fark etmeyen insanlar için bir uyandırma çağrısı görevi gördü. Donald Trump'ın başkanlığı sırasında ortaya çıkan aşırı sağ bir komplo teorisi olan QAnon'un yükselişinden, maske takma ve COVID-19 aşılarının güvenliği üzerine politikleşen tartışmalara kadar, düşüncelerimizin önyargılarımıza göre kolayca zikzak çizdiği çok açık bir hale geldi. Peki ya matematik için de aynı durum söz konusu olabilir mi?

Dan Kahan ve meslektaşları, çalışmalarında sıklıkla inançlar ve belli bir gruba üye olma arasındaki etkileşimleri inceliyorlar. Biz insanlar, doğamız gereği kuvvetli bir kabile bilincine sahibiz; dolayısıyla eğer kabilemiz bize en son gerçekleşen seçimlerde diğer kabile tarafından seçim sonuçlarına hile karıştırıldığına inanmamızı söylerse, kanıtlara bile bakmadan bu düşünceyi benimseyebiliriz. Peki, asıl soru şu: Gerçek olmayan bir inanca kapılmak mı daha vahimdir, yoksa kendi topluluğunuzun değer yargılarına ters düşerek dışlanmayı göze almak mı?

Dışkılama, genelde sabah kahvaltı yaptıktan veya akşam yemek yedikten sonra ihtiyaç duyduğumuz fizyolojik bir etkinliktir. Peki bu kadar sıradan bir şekilde gerçekleştirdiğimiz bu eylem üzerinde hiç düşündünüz mü? Dilerseniz dallı budaklı olan bu konuyu, birkaç soru başlığı altında ve kısa cevaplar halinde evrimsel bağlantılarıyla ele alalım.

Yediğimiz yiyecekler midede ve ince bağırsakta birtakım işlemlerden geçtikten sonra, bağırsaklarımızda "peristalsis" adı verilen sıkıştırma ve gevşetme hareketleriyle rektum duvarına doğru yollanır. Rektum duvarındaki gerilme alıcıları (stretch receptors) “kapıya doğru yaslanan” bu içeriğin varlığını algılar ve neyin katı, sıvı veya gaz olduğunu saptayarak dikkatli bir seçim sonucu neyin dışarı çıkması gerektiğine karar verir ve böylelikle “dışkılama refleksi”ni başlatır. Buradaki büzücü kasların etkisi azalarak gevşeme başlar ve böylelikle dışkılama gerçekleşir.

Dünyamız, insan faaliyetleri sonucu hızla değişen karmaşık bir ekosistemdir. Bu değişimler, kirlilik, iklim değişikliği ve habitat tahribatı gibi birçok çevresel soruna yol açmaktadır. Bu sorunlar, biyolojik çeşitliliği azaltmakta, ekosistem işlevlerini bozmakta ve insan sağlığını tehdit etmektedir.

Özet: Pachycephalosauridae ailesi, geç Kretase döneminde yaşamış, kalın kafatasları ile tanınan dinozorlardır. Bu aile içindeki Wannanosaurus Homalocephale cinsleri, genellikle düz kafatasları ile bilinir ve bu özellikleri, onların Pachycephalosauridae’nin genç bireyleri olduğu hipotezini doğurmuştur. Bu makale, bu hipotezin desteklenmesi için kullanılan morfolojik ve histolojik kanıtları incelemektedir. Makaleye Giriş: Pachycephalosauridae ailesi, domuz büyüklüğünden boğa büyüklüğüne kadar değişen, iki ayaklı otçul dinozorlardır. En belirgin özellikleri, kalınlaşmış kafataslarıdır. Wannanosaurus Homalocephale cinsleri ise, bu ailenin diğer üyelerine göre daha düz kafataslarına sahiptirler. Bu farklılık, bazı araştırmacıların bu cinslerin aslında Pachycephalosauridae’nin genç bireyleri olduğu yönünde bir hipotez geliştirmelerine yol açmıştır. Kafatası Morfolojisi ve Ontojenik Gelişim: Stegoceras validum üzerinde yapılan bir çalışma, kafatası morfolojisindeki değişikliklerin yaşla birlikte nasıl geliştiğini göstermiştir. Bu çalışma, düz kafataslarının genç bireylere ait olduğunu ve kafatasının zamanla kubbe şeklini aldığını ortaya koymuştur. Wannanosaurus Homalocephale cinslerinin düz kafatasları, bu hipotezi destekleyen önemli bir kanıt olarak görülmektedir.^[1] Histolojik Bulgular: Kafatası katmanlarının histolojik analizi, genç bireylerdeki kafatası dokusunun daha az vaskülarize olduğunu ve zamanla bu vaskülaritenin azaldığını göstermektedir. Bu bulgular, kafatasının yaşla birlikte nasıl sertleştiğini ve şekil değiştirdiğini gösteren önemli verilerdir. ^[2] “Sonuç olarak Mevcut kanıtlar, Wannanosaurus Homalocephale cinslerinin, Pachycephalosauridae ailesinin genç bireyleri olabileceğini güçlü bir şekilde desteklemektedir. Ancak, bu hipotezin tam olarak doğrulanması için daha fazla fosil bulgusuna ve detaylı analizlere ihtiyaç vardır. “ Kaynaklar: [1] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3652528/ [2] https://www.researchgate.net/publication/254314613_Squamosal_Ontogeny_and_Variation_in_the_Pachycephalosaurian_Dinosaur_Stegoceras_validum_Lambe_1902_from_the_Dinosaur_Park_Formation_Alberta