“Doğa bir savaş alanıdır.” sözünü, çayırlarda koşturan aslan ve geyiklerden çok, bağışıklık sisteminde yaşananlar olarak anlamak mümkündür. Moleküler düzeydeki evrimsel savaşın en serti patojenler (yani hastalık yapan organizmalar) ile konak canlıların bağışıklık sistemi arasında gerçekleşmektedir desek abartmış olmayız. Birlikte evrimin en güzel örneklerini görebileceğimiz bu çekişme, aslında temel olarak bir organizmanın “ben ve diğerleri” ayrımını yapabilmesine dayanmaktadır. Patojenler için evrimsel başarı ise bu ayrımdan kaçabilmelerine bağlıdır.

Modern tıbbın önlenebilir hastalıklara karşı bağışıklık sistemimiz kadar iyi bir iş çıkardığını reddedemeyiz. Tedavi ve aşı yöntemleri sayesinde (ve tabi ki gıda, temizlik gibi birçok faktörün de birleşimi ile) insan ömrü 1900’lerin başından bu yana iki katına çıkmıştır. Fakat elbette bu bağışıklık sistemlerini araştırmayı bir kenara bırakacağımız anlamına gelmiyor. Henüz çare bekleyen birçok hastalığın yanında aslında bu sistemler birazdan da anlatmaya çalışacağımız gibi hiç tahmin edemeyeceğimiz teknolojik yeniliklere yol açabilir ki zaten temel bilim çalışmalarının tamamı böyle değil midir?

Klinik terminolojilerde "mitomani" veya "pseudologia fantastica" olarak da bilinen patolojik yalan, kompulsif veya alışkanlık haline gelmiş, derin ve kronik bir yalan söyleme davranışıdır. Günlük yaşamın bir parçası olarak bireyler tarafından söylenen tipik yalanlardan farklı olarak patolojik yalanlar süreğen, orantısız ve herhangi bir kazanç elde edilemeyecek durumlarda bile söylenmeleriyle ayırt edilirler. Bu tür yalanlar "patolojik" olarak kabul edilir, çünkü yalnızca yalan söyleyen bireyin değil, aynı zamanda çevresindekilerin de hayatını bozar ve bu nedenle önemli psikolojik, sosyal ve bazen de yasal sonuçlar doğurur.

Patolojik yalancıların söylediklerinin doğru olmadığını anlayıp anlamadıkları net değildir. Bazı insanlar söyledikleri şeyler açıkça yanlış olsa bile bunlara inanırlar. Diğer patolojik yalancılar ise ancak yalanları kanıtlandığında yalan söylediklerini kabul ederler.

Beynimiz düşündüğümüz kadar basit çalışmıyor. Geçtiğimiz birkaç yıl, tuhaf şeylere inanmanın oldukça yaygın olduğunu henüz fark etmeyen insanlar için bir uyandırma çağrısı görevi gördü. Donald Trump'ın başkanlığı sırasında ortaya çıkan aşırı sağ bir komplo teorisi olan QAnon'un yükselişinden, maske takma ve COVID-19 aşılarının güvenliği üzerine politikleşen tartışmalara kadar, düşüncelerimizin önyargılarımıza göre kolayca zikzak çizdiği çok açık bir hale geldi. Peki ya matematik için de aynı durum söz konusu olabilir mi?

Dan Kahan ve meslektaşları, çalışmalarında sıklıkla inançlar ve belli bir gruba üye olma arasındaki etkileşimleri inceliyorlar. Biz insanlar, doğamız gereği kuvvetli bir kabile bilincine sahibiz; dolayısıyla eğer kabilemiz bize en son gerçekleşen seçimlerde diğer kabile tarafından seçim sonuçlarına hile karıştırıldığına inanmamızı söylerse, kanıtlara bile bakmadan bu düşünceyi benimseyebiliriz. Peki, asıl soru şu: Gerçek olmayan bir inanca kapılmak mı daha vahimdir, yoksa kendi topluluğunuzun değer yargılarına ters düşerek dışlanmayı göze almak mı?

Var olan bütün davranışların arkasında, şu 4 açıklamadan biri veya birkaçı bulunmaktadır:

Bunlardan dördüncüsünü, her gün bilinçsiz bir şekilde yaptığımız bir davranışı açıklamak için kullanalım: el sıkışmak....

Janet Treasure ve çalışma arkadaşları Nature Review Diseases Primers’te yayınlanan çalışmalarıyla anoreksiyanın etiyolojisi (nedenbilim), değerlendirilmesi, önlenmesi ve tedavisine yönelik önemli bir güncellemeye imza attı. Yazarlar, bu esrarengiz bozukluğun idaresinde daha iyi, hızlı ve sürekli gelişmelere olan ihtiyacın ve bu ihtiyacın giderilmesinin özel hastalık mekanizmalarına yönelik daha gelişmiş bir kavrayışa sahip olmamıza bağlı olduğunun da altını çizdiler.

Fakat açıklamalarında bozuk beden imgesinin insanları ciddi beslenme kısıtlamalarına ve diğer kilo verme davranışlarına itmesinin yanı sıra bu bozukluğun anoreksiya nervosanın başlangıcında, sürekliliğinde ve nüksetmesinde merkezi bir rolü olduğuna dair kanıtlara yer vermediler. Primer’deki yazı, beden imgesi çarpıklığı diye adlandırılan durumun (çok zayıf insanların kendilerini şişman olarak algılamaları) altında yatan mekanizmaların açıklığa kavuşmadığını belirtiyor. Yine de, hem kavramsal hem de deneysel düzeyde kanıtların ortaya konmasının ciddi ve yoğun beden imgesi çarpıklığının altında yatanların açıklığa kavuşturulması için zorunlu olduğuna dair yaygın bir uzlaşı mevcut.

Şizofreni, zihinsel süreçleri etkileyen, patofizyolojisi hala tam olarak aydınlatılamamış önemli bir hastalıktır. Her ne kadar isim olarak literatüre 100 sene önce girmiş olsa da ayrıntılı olarak incelenmesi, teknolojiye bağlı olduğundan yakın geçmiş diyebileceğimiz bir dönemde, son 20-30 senede gerçekleşmiştir. Bu açıdan araştırmaların yoğun olarak gerçekleştiği, hastalığın etiyolojisine ve prognozuna dair bilgilerin sürekli değişip geliştiği bir alandır. Hastalığın birçok risk faktörünün olması, beynin farklı bölgelerini etkilemesi de kapsamlı bir teori oluşturulmasını zorlaştırmıştır.

Hastalığın semptomlarının hastalarda farklılık göstermesi ve semptomların farklı baskınlıklarda bulunmaları gözetilerek hastalık farklı alt gruplara ayrılmıştır. Bu konuda farklı ekoller bulunsa da DSM-IV'e (Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı) göre hastalığın beş tane alt tipi vardır. Bunlar:

Topraktaki elektrik, genellikle atmosferde oluşan yıldırım ve yıldırım deşarjları sonucu meydana gelir.

Yıldırım, atmosferdeki yüksek elektrik potansiyel farkı nedeniyle oluşan bir elektrik deşarjıdır ve genellikle yer ile gökyüzü arasında gerçekleşir. Yıldırımın toprağa düşmesi durumunda, toprak yüzeyinde bir elektrik yükü oluşur. Bu elektrik yükü, toprakta bulunan mineraller ve suyun iyonlaşmasıyla meydana gelir.

Bu yazımızda okurlarımızın sıklıkla sorduğu ve cevaplarının anlaşılması durumunda evrimsel biyolojinin anlaşılmasında büyük adımlar atılabileceği iki soru üzerinde durmak istiyoruz: "İnsan zekası nasıl evrimleşmiştir?" ve "Neden sadece insan bu kadar zekidir?" Aslında bu iki soru, doğayı yeterince gözlemlemiş, yeterince belgesel izlemiş, Evrimsel Biyoloji konusunda belirli bir düzeyin üzerinde bilgiye sahip ve bu konuda belirli bir miktar kafa yormuş herkesin cevaplayabileceği, hatta kolayca cevaplayabileceği bir sorudur. Ancak yine de bilimsel bir destek olması ve çok yönlü analizlerinize katkı sağlayabilmesi adına, bu yazımızın tüm okurlarımıza ve düşünür arkadaşlarımıza faydalı olacağını umuyoruz.

İlk olarak şu soruya bir cevap vermemiz gerekiyor: "İnsanı, diğer hayvanlardan farklı kılan -varsa- nedir?" Bu soru, yüzlerce, hatta binlerce yıldır insan türünün kafasını kurcalayan bir mevzu olmuştur. Kimi bu soruya "ruh" cevabını vermiştir; kimi "edep" veya "ahlak" demiştir, kimi "düşünce" demiştir. Hatta herkesin kendince bir cevabı bile olabilir: sanat, din, müzik, felsefe, vs. Ancak bilimin cevabı, gerçeğe ulaşmak için olması gerektiği gibi, edebiyattan, laf oyunlarından, gevelemelerden uzaktır; açık ve nettir: "İnsanı diğer hayvanlardan ayıran birincil özellik, diğer hayvanlara göre daha büyük olacak şekilde evrimleşmiş beyin kapasitesidir." ya da biraz daha sade kelimelerle "fazlasıyla gelişmiş zeka düzeyidir". Dikkat edecek olursanız diğer kişilerce verilen tüm cevapların bu öncül cevaptan doğduğu görülecektir. Çünkü beynimiz haricindeki hiçbir özellik bizi tek başına diğer hayvan türlerinden ayırmaya yetmezken, beynimizin evrimi olmaksızın sayılan bilim, sanat, felsefe gibi daha soyut sebeplerin de geliştirilmesi asla mümkün olamayacaktı. Dolayısıyla odaklanılması gereken nokta, beynimizin neden bu şekilde evrimleştiğidir.

Ve emin olalım ki en zor sınavlardan geçerek bu güne ulaşan genetiğimiz, bizleri fazlasıyla ve muazzam bir ebelik yetisi ile donatmış. Bütün eksikliğine rağmen medeniyetimiz bunun kanıtı...

Hiç bir insan yoktur ki hayatının en az bir döneminde bunalmamış, bunalıma düşmemiş, kendi ve hayata dair her bir şeyin anlamsızlığına yönelik düşüncelere kapılmamış, umutsuzluğa düşmemiş ve bu nedenlerle derin bir üzüntüyü takip eden derin bir boşluğun içine düşmemiş olsun.

Bu fotoğrafta gördüğünüz, Fin üreticisi Wärtsilä'nın Wärtsilä-Sulzer RTA96-C çift vuruşlu turbo dizel motorudur. Genellikle ağır akaryakıtlarla çalışan gemilerde itici motor olarak kullanılır. Motorun her bir vuruşu sırasında 1820 litrelik hacim yer değiştirir. Motor, dakikada 22-102 defa döner ve saatte ortalamada 5600 litreden fazla ağır akaryakıt yakar. Ortalamda 107.000 beygir (BHP) gücünde olan motorun en düşük gücü 46.680 beygir, en yükseği ise 108.920 beygir olarak ölçülmüştür. Bu devasa gücü sayesinde her biri 5.5 ton olan ve 6 metreyi bulan pistonlar, 300 tonluk bir krank milini döndürür. 

Günümüzde halen dizel motorların kullanılıyor olma nedeni, genellikle basit üretim metotları, sağlam yapıları ve yakıt ekonomisidir. Burada gördüğünüz motorun termal verimliliği %50'yi aşabilir - ki ortalama bir arabanın motoru genellikle %40 verimlilikte çalışır. Bu motor öylesine güçlüdür ki, 15.000 küsür kişilik bir kasabaya elektrik sağlayabilir.