İnsanlığın var olduğu ilk andan beri en büyük amacı öğrenmektir. Kimileri için bir tutku, kimileri için keyifli, kimileri içinse işkence… Ama öğrenmek, yaşamın her evresinde kaçınılmaz bir zorunluluk halidir. Sayısız yeni bilgi, zamanla yarışarak hafızalarda yerlerini alırken, bu bilgileri edinip içselleştirmek günümüzün en zorlu çabalarından birisi... Ya öğrenip başkalaşacağız ya da bu ışık hızıyla akıp giden bilgi okyanusunda boğulup yok olacağız.

Öğrenmek; öğrenmeyi öğrenmek, bilgileri en kısa zamanda kavramak, yaşama adapte etmek ve hatta asla unutmamak kendini öğrenmeye adamış herkesin hayali. Peki bunu nasıl başaracağız? Nasıl daha kolay ve etkin öğreneceğiz? Bu yol veya yollar sabit şablonlara mı dayanır  yoksa kişiden kişiye değişiklik mi gösterir? Yoksa doğuştan gelen bir yetenek midir? Eğer bu bir yetenekse geliştirilebilir miyiz?

Osmanlı Devleti, her ne kadar nihayetinde yerini modern Türkiye Cumhuriyeti'ne bırakmış olsa da, tarihi boyunca çok sayıda modernleşme, yani "çağa ayak uydurma" girişimi ve çabası deneyimlemiştir. Bunların bir kısmı, imparatorluk sınırlarındaki bazı sorunların çözülmesini sağlamış, diğerleri ise halk arasında tepkilerle karşılanmış ve reddedilmiştir. Bu yazımızda, Tanzimat öncesi dönem ve Tanzimat döneminde Osmanlı modernleşme çalışmalarına bir bakış atacağız.

Tanzimat öncesi yenileşme hareketlerine baktığımızda göze çarpan ilk girişimler, genel olarak askeri alanlarda kendini göstermiştir. Bunun temel sebebi ise Osmanlı Devleti’nin savaşlarda yenilgiye uğramaya başlaması ile birlikte, bu alanda kendini gösteren gereklilik olmuştur.

Mutasyon, kelime anlamıyla genetik materyalde meydana gelen rastlantısal değişim demektir. Bu değişim, genetik dizideki bir nükleotidin bir başkasına dönüşmesi kadar basit olabileceği gibi, bir kromozomun baştan sona fazladan kopyalanarak sayısının artması kadar devasa da olabilir. Birçok mutasyon ise genellikle spesifik bir geni veya birkaç geni etkileyen boyuttadır.

Mutasyonları anlamak için, öncelikle mutasyonlarda gördüğümüz rastgeleliği anlamamız gerekmektedir. Fakat sadece rastgelelik üzerinden yapılacak bir mutasyon analizi yetersizdir; fayda/zarar dengesi, mutasyonların çeşitlerine örnekler, belirli mutasyonların elenmesinin güçlüğü gibi birçok konuyu öğrenmek gerekmektedir. Bu yazımız, ihtiyacınız olan temeli size fazlasıyla kazandıracaktır.

Günümüzde tıp doktorluğunun en saygın dallarından birisi kuşkusuz cerrahlıktır. Öte yandan klasik halk zanaatinin en önemli parçalarından birisi berberliktir. Peki bundan birkaç asır önce, bu ikisinin aynı meslek olduğunu biliyor muydunuz?

Berber-cerrahlık, kökenleri 13. yüzyıla kadar takip edilebilen bir meslektir. Bu dönemde şehirler henüz oldukça küçüktü ve birçok "popülasyon merkezi"nin kendisine ait bir hekimi ve hamamı ("banyo evi") bulunuyordu. İşte berber-cerrahlar, bu mini-şehirlerde görevlerini icra eden, hem saç ve sakal kesip, peruk takımı gibi kozmetik prosedürleri uygulayan, hem de kırık-çıkık düzeltme, ot-temelli tedaviler uygulama, kanama durdurma, diş çekimi, katarakt temizleme, kangrenli uzuvlara ampütasyon gibi çeşitli cerrahi operasyonları gerçekleştiren uzmanlardı. Ayrıca kupalama ve sülük tedavisi gibi sahtebilim uygulamaları da bu dönemde berber-cerrahlar tarafından uygulanıyordu. Bu kişilere "uzman" diyoruz; çünkü berber-cerrah olmak için bir kişinin 7 yılı bulabilen süreler boyunca çıraklık yapması gerekiyordu. Bu, birçok diğer meslekten daha uzun bir eğitim dönemi demektir.

Tardigradlar, Dünya'nın ve uzayın zorlu koşullarında hayatta kalabilen ve araştırma için Uluslararası Uzay İstasyonu'na bile götürülen sıra dışı canlılardır.

Örneğin Antarktika, dağ zirveleri ve derin deniz bacaları gibi zorlu ortamlarda aşırı sıcaklık veya dehidrasyonla karşı karşıya kalan tardigradlar sekiz kolunu geri çekerek depoladıkları suyu kullanabilir.

Yaşam, 4 milyar yıl kadar önce, okyanus tabanlarında başladı. Milyarlarca yıl boyunca gezegenimizdeki yaşam, sadece denizlere ve okyanuslara hükmetti; mikrobik yaşam haricinde karalara adapte olabilen hiçbir makroskobik canlı yoktu. Sonrasında mantarlar, bitkiler ve nihayetinde böcekler karalara çıkmaya ve bu yaşam alanlarına da adapte olmaya başladılar. Karasal canlılara katılan son grup, omurgalı hayvanlar oldu. Balıklar içerisinden ayrılan bir grup, bugün kurbağa ve semender gibi hayvanlarla temsil edilen amfibilerin atalarına evrimleştiler. Amfibiler, hem suda hem karada yaşayabilen hayvanlardır ve bunlar, tamamen karasal yaşama adapte olmuş sürüngenlerin atalarıdır. Sürüngenler içerisinden bir dal memelilere evrimleşmiş, dinozorların yok oluşunu takiben yükselişe geçen memeliler içerisinde bir dal, primatlara gidecek soy hatlarının atası olmuş, bunlar içerisinden bir grup da bugün Homo sapiens olarak da bilinen biz modern insana evrimleşecek türlerin yolağı olmuştur.

Bu açıdan bakılacak olursa, "Hepimiz balığız." demek mümkündür. Kimi zaman bu argüman, sanki abartılı veya anormalmiş gibi algılanabiliyor. "Daha maymunu hazmedemedik, ne balığı?" gibi tepkiler alabiliyor. Ancak bilimsel gerçekler, bizlerin onları hazmedebilme hızından ve becerisinden bağımsız gerçeklerdir. Dahası, bu gerçekte hazmedilemeyecek pek bir şey yoktur; nihayetinde evrimsel biyoloji sayesinde biliyoruz ki yaşam tek hücreli organizmalardan başlayarak günümüzdeki çeşitliliğine erişmiştir (ve bu yolda, birçok tür yok olmuştur), dolayısıyla insanın ataları elbette sadece maymunlar veya primatlar olamaz; sonuçta maymunların ve primatların da ataları olmalıdır - ve elbette, vardır. Kemirgenler, ilkin memeliler, sürüngenler, amfibiler, balıklar, ilkel çok hücreli canlılar ve tek hücreli canlılar, insan evriminin daha erken basamaklarındaki atalarının sadece birkaçıdır. "Hepimiz balığız." derken, bunlardan sadece bir tanesi öne çıkarılmaktadır; tıpkı "maymun meselesinde" insanın atalarından bir grubun abartılı bir şekilde vurgulanması gibi...

Bazı olaylar gerçekleştikten sonra kelebek etkisi misali derinden düzende kırılmalar yaratır. Nitekim bu etkinin başlangıcı da ya bozulmuş düzene sitemden ya da geçilecek olan yeni ve daha gelişmiş düzene insanlığın üstbilinç halinde teşvik olmasıyla doğar. Peki neden Fransız İhtilali bu kadar önemli? ve neden insanlık bu devrime elmas gözüyle bakıyor? Bunun temelde birçok nedeni yatmaktadır, ancak bu etken sebeplere değinmeden önce sizlere kısaca bilgi vermek isterim. Fransız Devrimi 1789'da başlamış (ancak incelediğimiz zaman olaylar daha önceleri patlak vermiştir.) Ve Napolyon'un yükselmesiyle sona ermiş oldukça etkili tarihsel bir süreçtir. Bu süreçte Fransız Halkı yıllardır süregelen monarşi ve feodal düzene sitem ederek başkaldırmıştır. Bu başkaldırılar sonucu büyük miktarda kan dökülmüş olsa da, Fransız Halk iradesinin gücünü fark ederek modern demokrasinin temelini atmıştır.

yeniçağın sonlarına doğru Avrupa'nın en büyük ve en güçlü devletlerinden biri olan Fransa mutlak monarşiyle yönetilmekteydi. Siyasi, sosyal, ekonomi ve hukuk alanındaki bütün güçleri elinde bulunduran kral,yönetimi de kendi üzerine devralmıştı. Devletin genel anlamda bir bütçesi yoktu, ve gelirini iltizam usulüyle toplanan adaletsiz vergiler oluşturuyordu. Bu durum halktan bazı baskı ve şikayetlerin gelmesine sebep oluyordu. Adalet sistemi ise Paris'te Yüksek Mahkeme ve çeşitli illerde on iki mahkemeden oluşuyordu. Aynı zamanda kilise de yönetimin üzerinde büyük etkiye sahipti.

İnsanlar için dil kullanımı oldukça keyfidir. İnsanların hepsinin kullandığı, ortak anlamlar taşıyan kelime kümeleri yoktur. Farklı dillerdeki birçok farklı ses aynı anlama gelebilir. Perro, chien, hund, dog ve köpek kelimeleri ile ilişkili seslerin hepsi aynı anlama gelir ama kelimeleri oluşturan ses düzenleri arasında neredeyse hiçbir ortaklık yoktur.

Bununla birlikte, hayvanların birbirleriyle iletişim kurmak için kullandığı seslerde çok fazla tek düzelik vardır. Bu sesler farklı türler için farklıdır ancak herhangi bir hayvan türü içinde (kuşlar arasında belirli bölgesel "lehçeler" hariç) oldukça ortak görünür ve hayvanlar tarafından kullanılan evrensel bir ses kodu ve dil var gibidir.

İtalya'daki doktora eğitimimin ilk senesinde doktora programının katılımcılarından biri olan Uluslararası Teorik Fizik Merkezi (ICTP) enstitüsünde derslerimi aldım. Enstitü yapısı gereği gelişmekte olan veya gelişmemiş ülkelerden gelen, kendi ülkelerinde yüksek lisans eğitimi almış öğrencileri Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) standartlarına doktora eğitimine hazırlamak için bir yıllık diploma programı sunuyor. Enstitünün yer bilimleri ayağına genelde inşaat mühendisi, matematikçi ve fizikçiler geliyor. Bu öğrencilerin dünyanın çeşitli bölgelerindeki tektonik yapıyı ve deprem oluşum süreçlerini anlamaları için her hafta bir öğrenciye geçen hafta olan bir depremi seçip önce kısaca depremi sonrasında da depremin olduğu bölgenin jeolojik ve jeofizik özelliklerini anlatması isteniyor. Bu konsept ben öğrenciyken çok hoşuma gitmişti. Her ne kadar benim bu egzersize katılmam beklenmese de (Türkiye'den gelen bir yer bilimci kağıt üstünde bütün bu bilgiye hakimdir) ben her hafta katılır ve zevkle dinlerdim. Bu konsepti Evrim Ağacı üzerinden haftalık olmasa da aylık olarak yapma fikrim böyle doğdu.

Bu ayın depremi olarak 22 Ocak 2024 Pazartesi günü Türkiye saatiyle 20:09’da Çin ile Kırgızistan sınırında meydana gelen Uçturfan depremini seçtim (Şekil 1). Deprem Tanrı Dağları’nda meydana geldi. Derinliği ise ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu (USGS) tarafından 13km ^[1] Avrupa-Akdeniz Sismoloji Merkezince ise 9.1km olarak bulundu ^[2]. Tanrı Dağları ve çevresi karışık bir jeolojiye sahip olup Avrasya levhası ile Hint levhasının çarpışması sonucu ortaya doğmuş dağ silsilesinin bir parçasıdır. Tanrı Dağları’nın hemen güneyinde Çin’in en büyük doğalgaz ve petrol yataklarının olduğu Tarım baseni bulunur.^[3] Tarım baseninin de güneyinde az önce bahsettiğim iki levhanın çarpışması sonucu ortaya çıkan Himalayalar ve Tibet platosu bulunur. Çarpışmanın etkisiyle kuzeye doğru kaymaya çalışan bu bölge Avrasya levhasıyla güneyde Himalayaların kuzeyde ise Tanrı Dağları’nın oluşmasına neden olur. Bölgede bulunan hassas GPS istasyonları Tanrı Dağları’nda yılda yaklaşık 4 ila 6mm arasında bir gerilmenin biriktiğini ortaya çıkarmıştır (Şekil 2).^[4]