Bilim, en küçük atomaltı parçacıklardan en büyük galaksi kümelerine kadar, fiziksel ve doğal dünyanın yapısını ve davranışlarını gözlem ve deney yoluyla, sistematik bir şekilde inceleyen, entelektüel ve pratik bir faaliyet olarak tanımlanabilir.^[1] Bilim, Evren'e, parçalarına ve varsa ötesine dair genel gerçekleri ve temel yasaları öğrenme yolunda çıkılan bir yolculuk; bir veri toplama, değerlendirme ve öngörü aracı olarak da düşünülebilir. Bir diğer deyişle bilim, doğal dünyada olan biteni ve bunların nasıl işlediğini öğrenmenin bir yoludur; bu bakımdan bilim, pul koleksiyonu yapmak gibi gerçekleri toplamaktan ibaret değildir; onları açıklayıp, anlamayı da hedefler.^[2]

Çalışma biçimine yönelik yapılacak bir diğer tanımla bilim, olguları açıklamaya çalışan, bir yanıyla eylemsel (gözlem, deney, sayım, ölçme vb.), öbür yanıyla zihinsel (kavram, hipotez, indüktif ve dedüktif çıkarım) bir etkinliktir. Bilim, olgudan kurama gider. Bilim olgular hakkında doğrulanabilir kuramlar geliştirir. 

Satranç, "satranç tahtası" olarak bilinen 64 kareden oluşan bir platform üzerinde, her bir tarafın farklı kuralları olan bir şah, bir vezir, iki kale, iki fil, iki at ve sekiz piyondan oluşan (6 ayrı nitelikte 16'şar) oyun taşıyla oynadığı, iki kişilik bir oyundur. Oyunun amacı, rakip oyuncunun bu 6 farklı taş türünden biri olan "şah" isimli taşını, "mat" adı verilen, taşın kaçabileceği hiçbir yer bırakmayan duruma zorlamaktır ve bu süreçte, rakibin taşlarını belirli kuralları takip ederek "yemeniz" veya "almanız" mümkündür. Alınan taşlar, oyundan çıkarılır ve bazı kısmen nadir durumlar haricinde oyuna geri alınamaz. Bir satranç oyununu bitirmenin tek yolu "şah mat" denen bu durum değildir; başka birçok yöntem vardır (hatta profesyonel oyunların çoğu "oyundan çekilme" veya "beraberlik" ile biter). Bu yazıda göreceğimiz gibi, satranç tarih boyunca memetik bir evrimsel süreçten geçmiş ve değişmiştir; dolayısıyla coğrafyaya ve zamana bağlı olarak bambaşka görünümlü ama günümüzedeki oyunu da andıran satranç türleri görmek mümkündür.

Son zamanlarda adını sıkça duyduğumuz Netflix yapımı The Queen’s Gambit sayesinde belki de Yapay Zeka'ya sahip Deep Blue'nun Gary Kasparov'u yenmesinden yıllar sonra yeniden popüler gündemde yer edinen satranç oyununun, sinirbilim ile yakından ilişkisi vardır. Bu yazımızda, satrancın kökenine dair elde edilen bilgilere, "dahilerin oyunu" olarak bilinen satranç ile nöropsikiyatrik bozukluklar arasındaki olası ilişkilere, satrancın bilişsel kabiliyetler üzerinde etkilerine ve satranca yönelik modern bilimdeki görüşler ile satrancın sinirbilim ile ilişkisine bir bakış atacağız. O halde başlayalım…

Modern biyoloji ders kitapları, yalnızca bakterilerin atmosferden azotu alıp yaşam için kullanılabilir bir forma dönüştürebileceğini iddia eder. Baklagiller gibi azotu sabitleyen bitkiler, bunu kök nodüllerinde simbiyotik bakteriler barındırarak yaparlar. Ancak yeni bir keşif, bu kuralı altüst ediyor.

2024 yılında yayınlanan iki makalede, uluslararası bir bilim ekibi ökaryotik bir hücre içinde bilinen ilk azot sabitleyici organeli tanımlıyor. Bu organel, prokaryotik bir hücrenin ökaryotik bir hücre tarafından yutulduğu ve simbiyozun ötesinde bir organele dönüştüğü süreç olan birincil endosimbiyozun tarihteki dördüncü örneğidir. UC Santa Cruz'da doktora sonrası araştırmacı ve son iki makaleden birinin ilk yazarı olan Tyler Coale şöyle anlatıyor:

Aşağıda verdiğimiz görselde, Charles Robert Darwin'in Türlerin Kökeni isimli kitabına eklediği tek görseli görebilirsiniz. Gerçekten de, Köken'i okuyacak olursanız, 600 civarı sayfalık kitapta sadece bu figürü göreceksiniz. Bu, Darwin'in Evrim Kuramı'nın bilim camiasına ve tüm insanlığa ilanı sırasında kullanmayı seçtiği tek görseldir. Bu yüzden, birçok şeyi anlatması beklenir ki gerçekten de öyledir.

Evrimle ilgili düşülen en yaygın hata, türlerin birbirlerine dönüştüğünün sanılmasıdır. Hele ki bu hataya daha da sık olarak aynı dönemde yaşamış türlerin birbirlerine dönüşümü, yani "zincirsel" bir evrim olarak düşülmektedir. Eğer şu görselimize bakacak olursanız, bu durum oldukça net izah edilmektedir. Evrim zincirsel bir süreç değildir; dallanarak ilerleyen ve bir "ağaç" ile sembolize edilebilecek bir süreçtir.

Viagra ve diğer cinsel bozukluk ilaçlarının tıp dünyasında kullanılmaya başlanması cinsellik açısından gerçekten bir devrim yaratmıştı. Belirli sorunlardan dolayı veya yaşa bağlı ereksiyon problemi yaşayan kişiler, artık bu soruna boyun eğmeden gerekli ilaç ve tedavilerle mutlu bir cinsel hayat yaşayabiliyorlardı.

Ancak ereksiyon problemi yaşayanlara verilen bu ilaçlar bazı kişilere bütüncül bir çözüm sunamıyor. Diğer yandan kalp-damar hastalıkları ve tansiyon gibi sorunları olan insanlara reçete edilemiyorlar.^[1] Bu nedenle Viagra gibi erektil disfonksiyonu iyileştiren ilaçlardan yararlanamayan insanlar için karpuz yemek doğal ve iyi bir çözüm olabilir!

Skaler ve vektörel kavramlarını tanımlarken de ifade ettiğimiz gibi fizikte yalnızca sayılara değil, aynı zamanda onlara fiziksel anlam katan niceliklere de bakarız. Sıcaklık gibi skaler bir niceliği 32°C ile ifade ederken, hız gibi vektörel bir niceliğe ise 50 km/sa demenin yanında bir de ek olarak yön belirterek kullanırız. Yani vektörler, hem büyüklükleri hem de yönleri olan fiziksel nicelikleri ifade etmek için kullandığımız bir araçtır.

Bu yazıda iki farklı çarpma tanımını göreceksiniz ve bu, muhtemelen size biraz tuhaf gelecek. Örneğin şu zamana kadar "A çarpı B" ile "B çarpı A"'nın aynı sonucu verdiğini bir mutlak gibi kafanıza yerleştirdiniz; fakat vektör matematiğinde bu, biraz daha farklı bir anlam ifade eder ve her zaman doğru olmayabilir. Bu nedenle skaler çarpım ve vektörel çarpım konularındaki bazı tanımlar size tuhaf gelebilir, neden böyle şeylerden bahsediliyor diye düşünebilirsiniz. Lakin bunun nedenlerini konuya girdikçe daha iyi anlayacaksınız. Bu ayrımı anlamak oldukça elzemdir.

Mustafa Fehmi Kubilay (15 Kasım 1906, Adana – 23 Aralık 1930, İzmir), Türk öğretmen ve asteğmendir. Kubilay Olayı olarak tanımlanan ve Menemen'de Mustafa Fehmi Kubilay, Bekçi Hasan ve Bekçi Şevki'nin 23 Aralık 1930'da cumhuriyet karşıtı bir grup tarafından öldürülmesiyle başlayan ve faillerin (ve ilgili görülenlerin) yargılanmasıyla devam eden, Ocak-Şubat 1931 aylarını kapsayan olaylar zincirinin simgesi olan Türk askeridir. Hüseyin Karavana ve Zeynep Hanım'ın çocukları olan Fatma, Demir ve Ali'nin ardından, 15 Kasım 1906 tarihinde Adana'nın Kozan ilçesinde dünyaya gelen Kubilay, ailesiyle birlikte 1912'de İzmir'e göç etti. Daha sonra, akrabalarının da bulunduğu Aydın'a taşındılar. Kubilay, Aydın'da temel eğitimini aldıktan sonra, 1919'da Yunan isyanlarının belirtileri ortaya çıkınca ailesiyle birlikte Antalya'ya taşınmak zorunda kaldı. Ancak, taşındıktan kısa bir süre sonra babası hayatını kaybetti.

Antalya'da Darülmuallimin'in üçüncü sınıfındayken, okulun kapanması üzerine ailesiyle birlikte tekrar İzmir'e döndü. İzmir'de eğitimine devam eden Kubilay, özellikle tarih derslerine olan ilgisi ve Kubilay Han'a duyduğu hayranlık nedeniyle, arkadaşları tarafından "Kubilay" lakabıyla anılmaya başlandı. Bu lakap, onun yaşamında önemli bir yer tuttu ve adı Mustafa Fehmi Kubilay olarak bilinmeye başladı.

1949 yılında, dilbilimci George Zipf, belli bir dildeki sözcüklerin kullanım sıklığıyla ilgili tuhaf bir şeyin farkına vardı. Zipf’in bulgularına göre sözcüklerin büyük çoğunluğu çok nadiren kullanılırken, az sayıda birtakım sözcük çok sık kullanılıyordu. Sözcükleri kullanım sıklığına göre sıraladığında çarpıcı bir örüntü ortaya çıktı. Birinci sıradaki sözcük, ikinci sıradaki sözcüğün hep iki katı kadar sıklıkta, üçüncü sıradaki sözcüğün de hep üç katı kadar sıklıkta kullanılıyordu.

Sıra-Sıklık Kuralı adını verdiği bu kuralın herhangi bir ülkedeki gelir dağılımlarını ifade etmekte de kullanılabileceğini buldu, buna göre en zengin kişinin parası bir sonraki zengininkinin iki katı kadardı ve sıralama böyle devam ediyordu.