Rüyaları anlamadan önce, "uyku" dediğimiz biyolojik olayın ne olduğunu, ne zaman, nasıl ve neden evrimleştiğini anlamamız gerekiyor. Bu yazı içinde o yazımıza bir miktar referans bulacaksınız; anlam bütünlüğü açısından öncelikle buradaki yazımızı okumanızı tavsiye ederiz.

Rüyalar, uykulardan söz edip de değinmeden geçemeyeceğimiz bir olgudur. Dolayısıyla bu konuda bazı temel bilgilere yer verip, konu hakkındaki bazı ilginç gerçeklerden bahsetmenin faydalı olacağını düşünüyoruz. Rüyalar öylesine ilgi çekici, öylesine ürkütücü ve öylesine etkilidir ki, insanlık tarihinde rüyalarla ilgili anlatı ve izlere Milattan Önce 3100’lü yıllarda Sümerlerde ve M.Ö. 2000’lerde Antik Mısır’da rastlayabiliyoruz. 

Birçok insan, genetiği çok tekdüze zanneder: iki ebeveynin gözleri "baskın" olarak bilinen kahverengi ise, çocukları da öyle olmak zorundadır diye düşünürler. Ancak ikisi de mavi gözlü gibi "çekinik" bir renkteyse, yavrular da mavi göz rengine sahip olabilir diye düşünürler. Ama bu doğru değildir. Mavi gözlü ebeveynlerin, kahverengi gözlü çocukları olabilir. Her ne kadar sözde esprili bir dille "sütçü-tüpçü" gibi cinsel kimliği aşağılayıcı malzemelere dönüştürülse de, modern genetik açısından bu sözde "beklenmedik" durumlara rastlamak mümkündür. Bu makalemizde, göz rengiyle ilgili güncel bilgiler ışığında, temel genetik bilgilerini kullanarak size bunun nasıl olduğunu anlatmaya çalışacağız. Bu makalede özellikle, mavi gözlü anne-babaların kahverengi gözlü bir çocuğa nasıl sahip olabileceklerini mantıklı ve bilimsel bir şekilde açıklayacağız.

Türkiye'de ve Dünya'nın sayısız ülkesinde göz renkleri, Mendelyen özellikte genetiğe örnek olarak gösterilir. Mendelyen genetiğe uygun karakterler, tek bir özelliği, tek bir genin kontrol ettiği karakterlerdir. Liselerde buna boy uzunluğundan, saç ve göz rengine kadar sayısız örnek verilir. İşin üzücü tarafı, lisede "Mendelyen karakter" olarak verilen tek bir özelliğin bile Mendelyen karakterde olmamasıdır; hatta gerçekten çok kötü örnekler olmasıdır. Göz rengi, saç rengi, dil yuvarlama becerisi, ayak parmaklarının yapısı, saçların ön kısmındaki V şeklindeki uzantı, kulak memelerinin yapışıklığı/ayrıklığı, başparmağı bükebilme becerisi (otostopçu parmağı) ve daha nicesi... Bunların hepsi liselerde Mendelyen karakter olarak, tek bir genin baskın ve çekinik versiyonlarına (alellerine) bağlı olarak belirlendiği anlatılır. İstisnasız olarak hepsi de hatalıdır. Bunların hiçbiri tek bir genin farklı alellerine bağlı olarak belirlenmez. Hepsinde birden fazla gen belirleyici rol oynar, hatta bazılarında 8-30 farklı genin işlevi tespit edilmiştir! Dolayısıyla lisedeki basit hesaplama ile tespit edilebilir unsurlar değildir. 

Kelime anlamı olarak Hema- (kan) ve -poez (yapım) birleşmesinden köken alarak kan hücrelerinin yapımı anlamına gelir. Nötrofiller, eritrositler, lenfositler, bazofiller, eozinofiller, monositler gibi bütün kan hücreleri multipotent kök hücre olan hematopoetik kök hücreden farklılaşarak oluşur! Bu üretim de başlıca kemik iliği medullasında gerçekleşir. Söz konusu kök hücre asimetrik bölünme yaşar ve çoğalırken bir tane kendisinden üretir, bir tane de farklılaşacak hücre oluşturur. Embriyonik hayatta kan yapımı 3. haftada yolk (vitellus) kesesinde başlar ve 6. haftada sonlanır. Ardından yaklaşık 6. haftadan 20. haftaya kadar bu görevi karaciğer, az miktarda dalak ve timus üstlenir. Sonrasında ise kemik iliğinde üretilmeye başlar. Yine de ufak miktarda dalak ve karaciğerde üretim devam edebilir. Kemik iliğinde kan üretimine başlayan ilk kemik clavicula isimli köprücük kemiğidir. Yetişkinde ise en çok pelvis (leğen) ve vertebra (omur) medullasında gerçekleşir. Her kan hücresinin de belirli bir ömrü vardır. Eritrositlerin (alyuvar) ömrü 120 gündür, yeni doğan bebekteki fetal eritrositler (alyuvarlar) ise 90 gün yaşayabilir. Dolayısıyla yeni doğan bebekler çoğu zaman fizyolojik anemi (kansızlık) yaşar. Bu yüzden profilaktik (önleyici) takviye almaları önerilir.

Dolaşımdaki hücrelerin belirli ömürleri vardır. Hücreler sürekli yıkılarak yenilenirler. Bu yüzden devamlılık gösteren bir üretim dinamiğine ihtiyaç vardır. Vücut, bu durumu kompanse (telafi) etmek için önlem amaçlı mekanizmalar ile evrimleşmiştir. Bunlardan biri de ekstramedüller hematopoez, yani kemik iliği (medullası) dışında bir bölgede kan hücrelerinin üretimidir. Kemik iliğindeki üretime intramedüller hematopoez denir. Evet, kemik iliği dışında da kan üretimi gerçekleşebilir! Bunlardan en iyi bilinenleri karaciğer, dalak, timus ve lenf bezleridir. İnsan dışındaki omurgalılarda bağırsakta ve böbrekte de üretildiği anlaşılmıştır. Vücut, bu mekanizma dışında yassı kemiklerde ilik (medulla) oluşumunu artırarak üretime katkı sağlamak ister. Bu yüzden frontal (alın) kemiği gibi yassı kafa kemiklerinde genişlemeler ve büyümeler gerçekleşebilir. Çünkü telafi etmek için üretime katkı sağlamak isteyen dokuların hacmi artmaya başlar. Örneğin dalağın büyümesine splenomegali denir. Hatta bazen kafa kemikleri gibi sert dokularda bu üretim sırasında yeterli esneklik olmadığı "nod" yapısı oluşabilir. Ekstramedüller hematopoez, genelde ağır anemide ve çeşitli hematolojik hastalıklarda görülür.

Yapay zekâ için bir skor daha! Mart 2024'te yapılan bir çalışmada, 151 insan katılımcı, yaratıcı düşüncenin bir göstergesi olarak kabul edilen "ıraksak düşünce"yi ölçmek için tasarlanmış üç testte ChatGPT-4 ile karşı karşıya getirildi. Iraksak düşünme, "Ailemle siyaset hakkında konuşmaktan kaçınmanın en iyi yolu nedir?" gibi, kesin bir çözümü olmayan bir soruya benzersiz bir çözüm üretme yeteneği ile karakterize edilir. Çalışmada GPT-4, insan katılımcılardan daha orijinal ve ayrıntılı cevaplar verdi!

Scientific Reports'ta yayınlanan "Yapay zeka üretici dil modellerinin mevcut durumu, ıraksak düşünme görevlerinde insanlardan daha yaratıcıdır!" başlıklı çalışma, Arkansan Üniversitesi Psikoloji Bilimi doktora öğrencileri Kent F. Hubert ve Kim N. Awa'nın yanı sıra, aynı üniversitede Psikoloji Bilimi yardımcı doçenti ve Yaratıcı Biliş ve Dikkat Mekanizmaları Laboratuvarı direktörü Darya L. Zabelina tarafından kaleme alındı.

Bu yazıyı okuyan her 2 erkekten birinin saçları 20'li yaşlarından itibaren dökülmeye başlayacak ve 50'li yaşlarında saçları büyük oranda veya tamamen dökülecek. Tabii erkeklerde saç kaybına aşinayız, dolayısıyla bu belki de pek şaşırtıcı değil. Ama aynı zamanda bu yazıyı okuyan her 5 kadından 1'inin saçları yaşa bağlı olarak zamanla dökülecek, her 2 kadından 1'inin saçları 50 yaşından sonra kafa derisi görülebilecek düzeyde azalacak. Yani hangi cinsiyetten ve hangi ülkeden olursanız olun, az ya da çok miktarda saçlarımızı yitireceğiz. Tabii ki bunun en ileri formu, erkeklerde görülen tam kellik. İyi ama neden? Neden kıllarımızı kaybediyoruz?

Mısır’dan elde edilen verilere göre, yaklaşık 5000 yıldır insanların kelliğe çare aradığı tahmin ediliyor. Yaşlanma nedeni ile erkeklerin yaklaşık %50'sinde, kadınların ise yaklaşık %20'sinde saç dökülmesi gözleniyor. Öte yandan saçımızın dökülüp dökülmeyeceğinin sırrı, atalarımızın genlerinde saklı.

Tardigradlar, çok çeşitli fiziksel ve kimyasal aşırılıklara dayanma konusundaki yeteneği sayesinde tüm bilimseverleri büyülemektedir. Son dönemlerde tardigradların sahip olduğu dayanıklılık yeteneği, karşılaştıkları zorlu koşullar sırasında ifade edilen proteinlerin koruyucu rollerine odaklanmamıza sebep olmakla birlikte bu küçük omurgasızlara duyulan ilginin artmasına yol açmıştır.

Dsup (hasar önleyici) adı verilen ve tardigradlara özgü benzersiz bir proteinin DNA'yı radyasyon ve radikallerin ürettiği hasardan koruduğunun keşfi, biyoteknoloji ve tıp alanındaki potansiyel uygulamalarıyla ilgili beklentileri artırdı.

Pentagon'un yapay zekayı platformlarına güvenli bir şekilde entegre etme çabasında önemli bir gelişme olarak, yapay zeka ile güçlendirilmiş sürücüsüz bir savaş uçağı, 2023 yılında Kaliforniya üzerinde ilk kez bir insan pilotla it dalaşına girdi. 

Kim galip geldi? Ne yazık ki yetkililer, "ulusal güvenlik" gerekçesiyle bunu açıklamıyor. Ancak DARPA'nın ACE olarak adlandırılan Hava Muharebe Evrimi programının program yöneticisi Yarbay Ryan Hefron, yapay zekanın testler boyunca çeşitli senaryolarda "iyi bir performans gösterdiğini" söylüyor:

Bilgisayar nedir?

Bilgisayar, kullanıcıdan aldığı girdileri işleyip, çıktılar oluşturarak çalışır. Bu işlemleri yapabilmek için, bilgisayarın içinde birçok elektronik parçadan oluşan bir sistem bulunur. Bu parçalar arasında en önemlileri şunlardır:

Dünya, o gün tarihinin en büyük terör saldırısıyla sarsılırken yaşananlara an be an TV’den tanıklık eden çoğu kişi ortak düşünceyi paylaşıyordu: “Bir daha hiçbir şey eskisi gibi olmayacak!”

Böyle düşünenler haklı çıktı. Dünya dengeleri sarsıldı. Sarsıntı ve yan etkileri hala devam ediyor.