"Einstein bir kez daha doğrulandı." başlığını atmaktan artık yorulmaya ve kendimizi tekrar ediyor gibi hissetmeye başlamış olsak da, Einstein'ın isabetli öngörüleri, hesapları, bilimi bizi şaşırtmaya devam ediyor.

Daha bu yazımızdan birkaç gün önce, Einstein'ın "ışık hem dalga, hem parçacıktır" öngörüsünün bir arada ilk defa doğrulandığını buradaki yazımızda anlatmıştık. Şimdiyse, uzay-zaman dokusunun bükülmesiyle ilgili artık klasikleşmiş öngörülerinden birisi, çok orijinal bir şekilde, bir kez daha doğrulandı: Dünya'dan 25.000 ışık yılı uzaktaki bir pulsar, uzay-zaman dokusunun bükülmesi nedeniyle gözden kayboldu! Bu, Einstein'ın Genel Görelilik Teorisi'ni yayınlamasından 100 sene sonra gelen bir diğer fiziksel ispat olarak kayıtlara geçmiş oldu.

Yaz sıcağında beyaz giymenin avantajlı olduğu yaygın olarak bilinir. Çünkü "beyaz" dediğimiz şey, ışığın bütün dalga boylarının yansıtılması sonucu oluşan renktir (daha doğrusu beynimiz, bütün dalga boylarını aynı anda alması hâlinde bu sinyali "beyaz" olarak yorumlar). Eğer beyaz renkli cisimler üzerlerine düşen bütün ışığı yansıtıyorsa, o zaman elektromanyetik spektrumun daha geniş bir aralığını bizden uzak tutuyorlar demektir. O zaman Güneş altına çıktığımız sıcak havalarda beyaz giyersek, daha kolay serinleriz. Öyle değil mi?

Bir grup diğer insana göre cevap, "hayır".^[1][2] Kuzey Afrika çöllerinde yaşayan Bedeviler'i düşünün. Eğer beyaz renk avantajlı olsaydı, "çölde yaşayanlar" anlamına gelen Bedeviler çoğunlukla siyah giyerler miydi? Benzer şekilde, onların güttüğü keçiler neden siyah kıllı olacak biçimde evrimleşmiş olsun? Bu o kadar ilginç bir soru ki 1980 yılında Nature dergisinde bu konuda "Sıcak Çöllerde Yaşayan Bedeviler Neden Siyah Cübbeler Giyiyor?" başlıklı bir makale bile yayınlandı!^[3]

İngiltere'nin Derby şehrinde gözlemlediğimiz Asya uğur böceği (Harmonia axyridis).

Asya uğur böceği diye bilinen bu tür bizim aşina olduğumuz 7 noktalı uğur böceğinden farklı bir türdür. Farklı renklere ve noktalara sahip olabilirler ama en yaygın olanları 15-21 arası (genellikle 19 tane) siyah noktalı olanlardır. Yetişkinlerinin boyları 5.5-8.5 mm aralığında, kütleleri 30 mg civarındadır. Yaşam süreleri 2-3 yıl civarında olup, yumurtadan çıktıktan 20 gün sonra cinsel olgunluğa ulaşırlar. Bir günde 10-30 tane yumurta yumurtlayabilirler.

Uçakla seyahat etmek, kaygılarımız ve korkularımız ne derse desin, inanılmaz derecede güvenlidir. Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO) tarafından yapılan açıklamaya göre, uçakla ulaşım havacılık tarihinin en güvenli ulaşım sistemine dönüşmüştür. Bu, istatistiksel olarak her on milyon döngü için (bir döngü, bir kalkışı ve bir inişi içerir) bir tane bile korkunç bir başarısızlık olmadığı anlamına gelir.

Bir uçakla seyahat etmenin bir otomobilde seyahat etmekten çok daha güvenli olması, sezgisel olarak doğru hissettirmeyebilir; ancak Amerika Birleşik Devletleri'nde, her 100 milyon araçta mil başına yaklaşık 1,13 ölüm meydana gelirken her 100 milyon uçak milinde sadece 0,035 ölüm meydana gelmektedir. Başka bir deyişle, Amerika'da bir araba kazasında ölme olasılığınız yaklaşık olarak 114'te bir iken, bir uçak kazasında ölme olasılığınız yaklaşık olarak 9.821'de birdir.^[1][2]

Albert Einstein, 17 Eylül 1933 tarihinde Türkiye'ye bir mektup göndererek 40 Yahudi bilim insanının Türkiye'de idame edilmesi talebinde bulunmuştur. Mektubun gerçekliği, 1949 yılında Princeton Üniversitesi'nde öğrenci olan Münir Ülgür tarafından da doğrulanmaktadır. Ülgür, Einstein ile konuştuğunda, laf Türkiye ve Mustafa Kemal Atatürk'ten de açılmıştır. Ülgür'ün anlattığına göre Einstein şöyle demiştir:

Bir süre daha sohbet eden ikilinin arasında geçen konuşmada Einstein'ın söylediği şu sözler de ilgi çekicidir:

Beynimiz düşündüğümüz kadar basit çalışmıyor. Geçtiğimiz birkaç yıl, tuhaf şeylere inanmanın oldukça yaygın olduğunu henüz fark etmeyen insanlar için bir uyandırma çağrısı görevi gördü. Donald Trump'ın başkanlığı sırasında ortaya çıkan aşırı sağ bir komplo teorisi olan QAnon'un yükselişinden, maske takma ve COVID-19 aşılarının güvenliği üzerine politikleşen tartışmalara kadar, düşüncelerimizin önyargılarımıza göre kolayca zikzak çizdiği çok açık bir hale geldi. Peki ya matematik için de aynı durum söz konusu olabilir mi?

Dan Kahan ve meslektaşları, çalışmalarında sıklıkla inançlar ve belli bir gruba üye olma arasındaki etkileşimleri inceliyorlar. Biz insanlar, doğamız gereği kuvvetli bir kabile bilincine sahibiz; dolayısıyla eğer kabilemiz bize en son gerçekleşen seçimlerde diğer kabile tarafından seçim sonuçlarına hile karıştırıldığına inanmamızı söylerse, kanıtlara bile bakmadan bu düşünceyi benimseyebiliriz. Peki, asıl soru şu: Gerçek olmayan bir inanca kapılmak mı daha vahimdir, yoksa kendi topluluğunuzun değer yargılarına ters düşerek dışlanmayı göze almak mı?

Bell Teoremi (veya "Bell'in Eşitsizlik Teoremi" veya "Bell Eşitsizliği Teoremi") olarak bilinen matematiksel teorem, kuantum mekaniğinin doğası gereği olasılıkçı (probabilistik) olduğunu doğrulayan matematiksel bir teoremdir ve aynı zamanda bu teoremden yola çıkarak geliştirilmiş fiziksel deneylerin sonuçlarına işaret etmekte de kullanılır. Bell Teoremi ve bu teorem sayesinde geliştirilmiş olan fiziksel deneyler, Evren'in kuantum ölçekte olasılıkçı olduğunu göstermiş, Evren'in bu olasılıkçı doğasına işaret eden gözlemleri deterministik yöntemlerle açıklamaya çalışan "yerel gizli değişken" teorilerinin verilerle uyumsuz olduğunu ortaya koymuştur. Bu başarıya giden yoldaki en önemli deneyleri yapan Alain Aspect, John Clauser ve Anton Zeilinger üçlüsü, 2022 Nobel Fizik Ödülü ile taçlandırılmıştır.

Bu bağlamda "yerel" sıfatı, klasik fiziğin ve görelilik teorilerinin önemli bir parçası olan yerellik prensibini kastetmektedir. Bu prensibe göre parçacıklar, sadece yakın civarlarındaki konumda olan bitenden etkilenebilirler ve sadece yakın civarlarındaki nesneleri etkileyebilirler; uzak mesafelerde etkiye sahip olamazlar. Yerellik prensibi, aynı zamanda fiziksel alanlar yoluyla aktarılan bilginin ışık hızından daha hızlı gidemeyeceğini de söyler.

Evrimsel biyolojide çok sık sorulan bir soru vardır: Doğal seçilim en uyumlu olanın hayatta kalmasıysa, o halde neden doğadaki her şey rekabetten ibaret değildir? İşbirliği ve rekabet nasıl evrimleşir? İşte oyun teorisi çerçevesinde işbirliği ile rekabet, evrimsel uyum temelinde karşı karşıya gelirler. Bu makalemizde işleyeceğimiz konu da, fedakarlık ve işbirliği gibi "özgeci" davranışların, dişe diş yaşanan hayatta kalma mücadelesi dahilinde nasıl evrimleştiğidir.

Evrimsel ekologlar organizmalar arasındaki, kaynakları elde etmek için girdikleri etkileşimler sırasında açığa çıkan, karmaşık davranışsal ilişkileri anlamayı amaçlamaktadırlar. Bu etkileşimler genel olarak, düşmanca olmaktan tutun da işbirlikçi olmaya doğru bir çeşitlilik göstermekle beraber aynı zamanda, kötüye kullanmacılık (sömürücülük) ve özgecilik örnekleri de görülmektedir. Etkileşimler maliyetlidir: Çatışma ve işbirliğini kaynak elde etmenin aracı olarak gören her bir organizma için enerji bir yatırımdır. Enerji harcanmasına rağmen kaynak elde edilememişse, etkileşimden kaçınmanın ayrıca bir maliyeti olabilir. Organizmalar için kaynaklar fayda, enerji tüketimi ise bir maliyettir. Etkileşim sonrası elde edilen fayda ile nispi maliyetlerin karşılaştırılması ise organizma tarafından elde edilen net kazanç veya kaybı ifade eder, bu “değer getiri” olarak adlandırılır. Etkileşimin doğası gereği işbirliği ve rekabet gibi farklı etkileşim stratejileri farklı getirilere sahiptir. Evrimsel ekologlar bu stratejileri fenotipler olarak değerlendirirler. En başarılı organizmalar getirilerini ençoklaştırır (maksimize eder) ve onları yeniden üretme becerilerini geliştirir. Kısacası en iyi etkileşim stratejisini benimseyen organizma en yüksek uyum becerisine sahiptir. Etkileşim stratejisi uyum ile doğrudan bağlantılı olduğu sürece optimum strateji her zaman doğal seçilimin ayrıcalığı altında olacaktır.