Biyolojik antropologlar, insanların büyük kuyruksuz maymunlarla ortak evrimsel ilişkilerini anlamak ve genetik geçmişimizin onlarınkinden nasıl farklılaştığını incelemek için genetik verileri kullanırlar.

Kuyruksuz maymunlar ailesi, Hominidae, günümüzde hala var olan dört cinsten oluşur: Sumatra ve Borneo  orangutanlarının dahil olduğu Pongo (orangutanlar), batı ve doğu gorillerinden oluşan Gorilla (goriller), şempanze ve bonobolardan oluşan Pan (şempanze ve bonobolar) ve son olarak da insanlardan oluşan Homo (Görsel 1). Bu cinsler arasından, Afrika büyük kuyruksuz maymunları, Pan ve Gorilla yaşayan en yakın akrabalarımızdır. Biyolojik antropolojinin temel odak noktası, maymunlarla sahip olduğumuz ortak evrimsel ilişkileri göstermek, genetik geçmişimizin onlarınkinden nasıl farklılaştığını incelemek ve son olarak da ‘bizleri insan yapan’ eşsiz adaptasyonları anlamaktır. Bu soruları cevaplamak için, morfolojik, genetik, ekolojik ve davranışsal da dahil olmak üzere pek çok veri türü kullanılmıştır. 20. yüzyıl sonları, insan ve kuyruksuz maymunların ortak evrimsel geçmişine ışık tutan çok sayıda genetik çalışmaya şahit olmuştur. Bu çalışmalar, büyük kuyruksuz maymun türlerinde görülen çeşitliliğin hangi evrimsel süreç sonucunda ortaya çıktığı ve bu süreçlerin türler arasında nasıl farklılaştığı konularını da gündeme getirmiştir. Bu çalışmalar aynı zamanda, Pliyosen Çağ ve Buzul Çağı süresince bir arada yaşayan inanılmaz hominin çeşitliliğine katkıda bulunmuş olabilecek faktörlere ek olarak insanlar ve Afrika kuyruksuz maymunlarının son ortak atasındaki türleşmeyi teşvik etmede katkısı olabilecek faktörler hakkında tartışmalara da sebep olmuştur (Foley 2002).

Evrimi sadece fiziksel değişimlere indirgemek bir hatadır. Evet, evrimsel süreç dahilinde fiziksel, dışarıdan gözükebilir özellikler de değişir; ancak bu evrimin tamamı değildir. Evrim, bir popülasyonun gen havuzundaki gen frekanslarının değişimidir. Fiziksel değişimler, evrimin özü olan bu mikro değişimlerin bir toplamı, bir sonucudur. Evrimden bahsederken sadece büyük, makro değişimleri ele almak hatalıdır. Büyük değişimlerin anlaşılabilmesi için, öncelikle mikroevrimin anlaşılması, gen havuzlarının değişiminin evrim olduğunun kavranması gerekmektedir. Bu videoda da anlatmaya çalıştığımız konu budur.

Bu süreci anlamak için yapılan girişimler sırasında insanların anlamakta zorlandığı ve en çok gündeme getirilen kavramlardan birisi de Evrim Teorisi'nin isminde "teori" sözcüğünün olmasından ötürü "asılsız iddia" olduğuna yönelik düşüncedir. Bu, tamamen hatalıdır. Bunu anlamak için aşağıdaki videomuzu izlemenizi tavsiye ederiz:

Günümüzden 600 milyon yıl kadar önce tek hücreliliğin çok hücreliliğe evrimleştiğini birçoğumuz biliriz. Ancak bilmek bir şeydir; bu evrimin gözünüzün önünde yaşanması ise bambaşka bir şeydir. İşte Georgia Teknoloji Üniversitesi ve Montana Üniversitesi araştırmacılarının tanıklık ettiği tam da buydu. Hem de sadece tanıklık etmekle kalmadılar; bu evrimin nefes kesici, hızlandırılmış ("time-lapse") videolarını da kaydetmeyi başardılar.

Sözünü ettiğimiz evrimsel değişim sadece 50 hafta sürdü. Çok hücreliliğin evrimini tetikleyense basit bir avcının ortama dahil edilmesiydi.

İnsanların evriminin devam edip etmediği, evrimin mekanizmalarının insanlar üzerinde halen işleyip işlemediği, işliyorsa insanın ne çeşit bir evrimsel süreçten geçtiği, bu sürecin diğer hayvanlarla benzer mi yoksa farklı mı olduğu gibi sorular, evrimsel biyolojiye ilgi duyan insanların en sık sordukları sorular arasındadır. Bu makalemizde, konuya etraflıca bir bakış atacak ve insan evriminin günümüzdeki süreçlerine dair bilimin elindeki verileri sizlere aktarmaya çalışacağız.

İlk olarak, böyle bir sorunun neden akıllarımıza geldiğine dair temel bir gerçeği irdeleyerek başlayalım: Evrim tarihinde şimdiye kadar, bildiğimiz kadarıyla, evrimin kurallarını ve vahşi doğadaki normal işleyişini bozan veya en azından aksatan, ona çeşitli şekillerde bilinçli veya bilinçsiz olarak müdahale etmeyi başaran ve bunu yaparken kendi evrim hızına etki edebilen tek bir canlı evrimleşmiştir: İnsan (Homo sapiens). İnsanın bu sıradışı becerisinin temel kaynağında ise, yine evrimsel sürecin son derece kıymetli ve ilgi çekici ürünlerinden birisi olan beyin ve bir organ olarak beynin evrimleşmesi süreci sırasında birer yan ürün olarak ortaya çıkan algı, zeka, düşünce, bilinç, farkındalık gibi olgular yatmaktadır. Beynin evriminin detaylarını diğer makalelerimizde detaylıca işlemiştik; dolayısıyla burada tekrar değinmeyeceğiz. Lakin bilinmelidir ki, beynin yapısal özellikleri karmaşıklaşıp özelleştikçe, bizim genel olarak "zeka" diye tabir ettiğimiz üst düzey bilişsel fonksiyonların doğası da karmaşıklaşmakta ve özelleşmektedir. Bu bakımdan insanın (ve insan beyninin) evrimi son derece ilgi çekici olsa da, pek de "inanılmaz", "olağanüstü" ya da "akıl almaz" değildir.

Bilim insanları arasında türlerin standart bir şekilde isimlendirilmesi iletişimin kolaylaşması bakımından büyük öneme sahiptir. İşte bu nedenle, sınıflandırma bilimi olarak da bilinen "taksonomi", bir dizi kurallar bütününe sahiptir.

Sınıflandırma ve isimlendirme çok önemlidir. Çünkü bilim, belirli kavramlar üzerinden binlerce bilim insanının birbiriyle anlaşabilmesi ve farklı dillerde konuşuyor olsalar bile, aynı şeyi birbirlerine anlatabilmelerini gerektirir. Bu sebeple, canlılar bilimi olan biyoloji dahilinde, her canlının belirli bir sistem dahilinde sınıflandırılması ve isimlendirilmesi gerekmektedir. Sınıflandırmanın bir diğer gereksinimi de, evrim bir doğa gerçeği olduğu için, gerçekten de bu fenomene bağlı olarak birbirlerine benzeyen ve benzemeyen pek çok canlı bulunmasıdır. Bu benzerliklerin de kendi içerisinde gruplandırılması, taksonomi, yani sınıflandırma bilimini doğurur.

Beynimiz düşündüğümüz kadar basit çalışmıyor. Geçtiğimiz birkaç yıl, tuhaf şeylere inanmanın oldukça yaygın olduğunu henüz fark etmeyen insanlar için bir uyandırma çağrısı görevi gördü. Donald Trump'ın başkanlığı sırasında ortaya çıkan aşırı sağ bir komplo teorisi olan QAnon'un yükselişinden, maske takma ve COVID-19 aşılarının güvenliği üzerine politikleşen tartışmalara kadar, düşüncelerimizin önyargılarımıza göre kolayca zikzak çizdiği çok açık bir hale geldi. Peki ya matematik için de aynı durum söz konusu olabilir mi?

Dan Kahan ve meslektaşları, çalışmalarında sıklıkla inançlar ve belli bir gruba üye olma arasındaki etkileşimleri inceliyorlar. Biz insanlar, doğamız gereği kuvvetli bir kabile bilincine sahibiz; dolayısıyla eğer kabilemiz bize en son gerçekleşen seçimlerde diğer kabile tarafından seçim sonuçlarına hile karıştırıldığına inanmamızı söylerse, kanıtlara bile bakmadan bu düşünceyi benimseyebiliriz. Peki, asıl soru şu: Gerçek olmayan bir inanca kapılmak mı daha vahimdir, yoksa kendi topluluğunuzun değer yargılarına ters düşerek dışlanmayı göze almak mı?

Klinik terminolojilerde "mitomani" veya "pseudologia fantastica" olarak da bilinen patolojik yalan, kompulsif veya alışkanlık haline gelmiş, derin ve kronik bir yalan söyleme davranışıdır. Günlük yaşamın bir parçası olarak bireyler tarafından söylenen tipik yalanlardan farklı olarak patolojik yalanlar süreğen, orantısız ve herhangi bir kazanç elde edilemeyecek durumlarda bile söylenmeleriyle ayırt edilirler. Bu tür yalanlar "patolojik" olarak kabul edilir, çünkü yalnızca yalan söyleyen bireyin değil, aynı zamanda çevresindekilerin de hayatını bozar ve bu nedenle önemli psikolojik, sosyal ve bazen de yasal sonuçlar doğurur.

Patolojik yalancıların söylediklerinin doğru olmadığını anlayıp anlamadıkları net değildir. Bazı insanlar söyledikleri şeyler açıkça yanlış olsa bile bunlara inanırlar. Diğer patolojik yalancılar ise ancak yalanları kanıtlandığında yalan söylediklerini kabul ederler.

Tanımlanan ilk eksiksiz dinozor iskeleti, sonunda ayrıntılı olarak incelendi ve dinozor soy ağacında yerini buldu. Böylelikle, 1.5 asırdan fazla bir süre önce başlamış olan proje de tamamlanmış oldu.

Scelidosaurus cinsinden bir bireye ait bu iskelet; 160 yıldan fazla bir süre önce, Batı Dorset'teki Jurassic Coast'ta keşfedilmişti. İçinde fosilleştiği kayaçlar yaklaşık 193 milyon yıl önceye, Dinozorlar Çağı'nın başlangıcına yakın bir zaman dilimine, dayanıyor. Keşfedilen ilk eksiksiz dinozor iskeleti olması bakımından dikkate değer olan bu numune, British Museum'a, "dinozor" kelimesinin mucidi olan Richard Owen'a gönderilmişti. Peki, Owen bununla ne yaptı? Anatomisi üzerine iki kısa makale yayınladı; ama birçok detay kayıtsız kalmıştı. Owen, ne hayvanın fosilini hayattayken nasıl görünmüş olabileceğine dair yeniden düzenleme (rekonstrüksiyon) çalışmaları yaptı ne de o zamanın bilinen diğer dinozorlarıyla olan ilişkisini anlamaya çalıştı. Kısacası, onu tarihin tozlu sayfalarına "yeniden gömdü'' ve fosil, bu yüzden, "bilinen fakat belirsiz ve yanlış anlaşılmış" olarak kaldı.

Hastalığa kötü ruhlar veya kızgın tanrılar değil, doğal güçler mi neden olur? Belirli gazları solumak ağrıyı giderebilir ve hastayı öldürmez mi? Bir makine, vücudunuzun içinin fotoğraflarını çekebilir mi? Bugün bunu genellikle hafife alıyoruz, ancak bir zamanlar milyonlarca insan duyduklarına inanamadı. Sonunda bunlar ispatlanana veya başarılana dek... Ve o noktada, dünya artık asla eskisi gibi olmayacaktı.

Neden şu anda hayattasın? Muhtemelen hayatınızı bu makaledeki olağanüstü tıbbi keşiflerden birine borçlusunuz. Belki de aşılara veya antibiyotiklere veya röntgene... Bunun gibi devrim niteliğindeki tıbbi buluşlar sadece hastalıkları tedavi etme şeklimizi değiştirmedi, kendimizi ve içinde yaşadığımız dünyayı anlama biçimimizi de değiştirdi.

Göz çukurlarımızın şekli, diğer kuyruksuz maymunlara göre kafamızı ve gözlerimizi daha az oynatarak daha fazla görüş elde etmemizi sağlamaktadır. Bu durum belki de, atalarımızın ormanlardan savanalara geçen yaşam alanlarıyla bağlantılı olabilir.

Primatların "öne bakan" gözleri vardır, insanlar da bu konuda istisna sayılmazlar. Caen'deki Fransız Sağlık Araştırmaları Enstitüsü'nden Eric Denion, eğer yakından bakarsak insanın gözlerinin farklı olduğunu görebileceğimizi söylemektedir.